Վասպուրականցիներ – Վասպուրական Հայրենակցական ՀԿ

Մարգար Սեդրակյան. մարդ, ում շնորհիվ աշխարհը ճանաչեց հայկական կոնյակը

Մեծ լինում են ոչ միայն քաղաքական գործիչները, զորահրամանատարները կամ բանաստեղծները։ Մեծ արհեստավորը, արարողը և պրոֆեսիոնալն ավելի օգտակար է կարող են լինել։ Ահա այսպես, Մարգար Սեդրակյանն իր կոնյակներով այնքան է նվաճել Բորիս Պաստեռնակին, որ նա ամբողջ աշխարհին խոստովանել է՝ կոնյակը հայերեն է խոսում։

Մարգար Սեդրակյանի անվան հետ կապված լեգենդներն անթիվ, անհամար են, թեև հայկական կոնյակի լեգենդն արարած մարդն ինքն էլ է պարուրվում առասպելներով, ինչ արած։ Դրանք թե Ստալինի մասին պատմություններն են, որը սըր Ուինսթոն Չերչիլին այն աստիճան է կախվածության մեջ գցել «Դվին» կոնյակից, որ Չերչիլն արդեն ուտել չի կարողացել առանց մեկ բաժակ այդ խմիչքի և նման շատ այլ պատմություններ։ Հնարավոր է՝ այդ ամենը ճիշտ է, դրա մեջ ոչ մի զարմանալի բան չկա։

Կան նաև անվիճելի փաստեր. օրինակ` ֆրանսիացիները Սեդրակյանին շնորհել են «Համտեսի արքա» տիտղոսը Camus ֆիրմայի կողմից, որի վկայությունը համապատասխան մեծ շքանշանն է։ Դե, իհարկե, անթիվ ոսկե մեդալները բոլոր հնարավոր ցուցահանդեսներում, տոնավաճառներում, մրցություններում և համտես անելու միջոցառումներում ամբողջ աշխարհում։

Մարգար Սեդրակի Սեդրակյանն ապրել է 66 տարի՝ կես դարը ստեղծելով կոնյակներ, որոնցով հիրավի հպարտանում է Հայաստանը, և բոլոր շանսերն ունի շարունակել հպարտանալու, եթե նոր ժամանակները չթելադրեն իրենց պայմանները, ու այդ գանձերը չմոռացվեն և ցրիվ չգան։ Յուրաքանչյուր լեգենդ ունի ճշմարտության իր բաժինը՝ մեծ կամ փոքր, բայց դրանք դատարկ տեղը չեն ծնվում։

Բանն այն է, որ պապիկս ժամանակին կարգին պաշտոն է զբաղեցրել «Արարատ» տրեստում։ Իհարկե, իմ հիշողությունից շատ բաներ ջնջվել են, շատ բաներ չէի կարող իմանալ տարիքի բերումով, բայց ինչ-որ պատառիկներ, հատվածներ պահպանվել են։ Սեդրակյանին չեմ հիշում, թեև, հավանաբար, հանդիպել եմ նրա հետ, իսկ նա, հնարավոր է, առաջին դասարանցուն հյուրասիրել է խաղողի ընտիր ճտով։

Պապս պատմում էր, որ այդ տարիներին, երբ ամբողջ հսկա երկիրն հմայված էր հայկական կոնյակով, Երևանի կոնյակի գործարան են ժամանել պրոֆեսիոնալ համտես անողներ բոլոր շրջաններից, որպեսզի սովորեն նույնպիսի կոնյակ պատրաստել։ Ժամանել են ամենալուրջ արտադրողներ, բայց, միևնույն է, կոնյակը նույն կերպ չի ստացվել։

Նրանք ինչ ասես տարել են Հայաստանից՝ տակառների համար փայտ, տակառներ, նույնիսկ մի անգամ Սեդրակյանի սիրելի աղբյուրից՝ Կաթնաղբյուրից, ջուր են տարել Վրաստան։ Ոչինչ չի օգնել, ստացել են լավ կոնյակներ, նույնիսկ գերազանց, բայց ինչ-որ բան պակասել է։ Անկասկած, Սեդրակյանն ունեցել է իր մասնագիտական գաղտնիքները, դրանք չէին կարող չլինել, նա թաքցրել է դրանք՝ միգուցե հայտնելով միայն իր ամենանվիրված և մտերիմ աշակերտներին։

Հավանաբար, մրցակիցների մոտ պակասել է այդ գաղտնիքների իմացությունը։ Բայց հարցը միայն վարպետի գաղտնիքների մեջ չի եղել։ Պապս ասում էր, որ երբ հայկական կոնյակի տեխնոլոգիայի հետևից եկած հյուրերը մեկնում էին՝ բեռնված տակառներով և ջրով ցիստեռներով, Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս Մարգար Սեդրակյանը նայում էր նրանց հետևից, ժպտում և ասում․ «Տարեք, տարեք, միևնույն է, հայկական արևը չեք տանի»։

«Գաղտնիքներից» մեկը հենց Հայաստանի արևն էր, որի շողերի տակ յուրահատուկ խաղող է աճել, հենց դա էլ օգտագործվել է տեղի արտադրությունում։ Այլ վայրերում աճել է նույն տեսակը՝ նույն հիանալի որակի, դրանից շատ լավ գինիներ են ստացել, որպիսիք չեն ստացել Հայաստանում, բայց կոնյակի համար, կարծել է վարպետը, անհրաժեշտ է հայկական խաղողի այգիների բերքը, որն աճել է հատուկ «կոնյակային» արևի տակ, ջրվել այդ արևից էներգիա կուտակած ջրով։

Կարելի է տանել կոնյակի համար ջուրը, դժվար թե հաջողվի ոռոգման ջրի առաքում կազմակերպել, իսկ արևի հարցում ոչինչ անել չէին կարող։

Սեդրակյանը ծնունդով Վանից էր, երբեք չէր մոռանում հարազատ վայրերը, աղջկան անվանել էր Վանուհի։ 1915թ-ին 8 տարեկան Մարգարին կազակները գտել են հենց իր ծնողների դիակների մոտ և որբանոց հանձնել։ Սեդրակյան ազգանունը տվել են հոր անունից, իրականում ազգանունը, ամենայն հավանականությամբ, Հովհաննիսյան է եղել։

Ասում են՝ վանեցիները մի քիչ ժլատ են և ծածկամիտ։ Մարգարը չի կիսվել իր գաղտնիքներով, բայց գաղտնիքներից մեկն ամեն առավոտ ծագել է իր սիրելի Հայաստանի երկնքում։ Հայկական կոնյակի 12 տեսակները (առնվազն)՝ «Հոբելյանականից» մինչև «Վասպուրական», Մարգար Սեդրակյանի կողմից շշալցված հայկական արև են։

Ռուբեն Գյուլմիսարյան

ՄԱՐԳԱՐ ՍԵԴՐԱԿԻ ՍԵԴՐԱԿՅԱՆ

Կոնյակագործ, Հայաստանում կոնյակների արտադրության նոր տեխնոլոգիայի հեղինակ Մարգար Սեդրակի Սեդրակյանը ծնվել է 1907թ-ի մարտի 31-ին հայոց պատմական Վասպուրական նահանգի Արճիշակովիտ (Արճակ) գավառի Խառակոնիս գյուղում:

Վերապրել է Հայոց ցեղասպանությունը, նախնական կրթությունը ստացել է մանկատանը:

1930թ-ին ավարտել է Երևանի գյուղատնտեսական ինստիտուտը:

1927թ-ից աշխատել է հայկական կոնյակի նոր տեսակներ ստեղծելու վրա, որն այդ արտադրությանը համաշխարհային ճանաչում է բերել:

1935թ-ից ԽՍՀՄ Համտեսի (դեգուստացիոն) կենտրոնական հանձնաժողովի անդամ էր:

1937թ-ին ստեղծել է իր առաջնեկ՝ «Հոբելյանական» կոնյակը, որը ԽՍՀՄ-ում արտադրված առաջին տեսակավոր կոնյակն էր և օրինակ ծառայեց այլ հանրապետությունների կոնյակագործների համար:

Նաև ստեղծել է «Ընտիր» (1939թ.), «Հայաստան» (1940թ.), «Արտաշատ» (1941թ.), «Դվին» (1942թ.), «Երևան» (1947թ.), «Օդեսա» (1948թ.), «Ուկրաինա» (1949թ.), «Արարատ» (1955թ.), «Տոնական» (1957թ.), «40-ամյա» (1957թ.), «Ախթամար» (1967թ.), «Նաիրի» (1967թ.), «50-ամյա» (1967թ.), «Վասպուրական» (1977թ.) կոնյակները:

1940 թվականից մինչև կյանքի վերջն աշխատել է Երևանի կոնյակի գործարանում՝ որպես գլխավոր ինժեներ-տեխնոլոգ։ 1940-1948 թթ-ին դասախոսել է Երևանի գյուղատնտեսական ինստիտուտում: 1940-ական թթ-ի վերջին ձերբակալվել է, ապա արքսորվել Օդեսա, որտեղ որոշ ժամանակ աշխատել է կոնյակի գործարանում:

Հետագայում Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Ուինսթոն Չերչիլի հավանությանն արժանացած «Դվին» կոնյակի հետ կապված ուշագրավ պատմություն է տեղի ունեցել: Այն ստեղծվել է 1937թ-ին, երբ Իվան Պապանինի գլխավորությամբ մի խումբ մասնագետներ ուղևորվեցին դեպի Հյուսիսային բևեռ: Յուրաքանչյուր խորհրդային հանրապետություն ինչ-որ բան նվիրաբերեց այդ գիտարշավի մասնակիցներին. Բելառուսը տրամադրեց տաք շորեր, Ուկրաինան՝ սալ, Հայաստանը՝ կոնյակ: «Պրավդա» թերթում տպագրվեց հոդված և գիտարշավի մասնակիցների լուսանկարը, որում նրանք պատկերված էին կոնյակի տակառը ձեռքերին: Հոդվածում նրանք պատմում էին, որ արշավն անցնում է այնքան սաստիկ ցրտի պայմաններում, որ անգամ 42 աստիճանի թնդության հայկական կոնյակը նրանց չէր տաքացնում: Դրա պատճառով խնդիր դրվեց՝ արդյո՞ք հնարավոր է ստեղծել ավելի թունդ աստիճան ունեցող կոնյակ: Վարպետ Մարգարի ստեղծագործական տաղանդը արարեց 50 աստիճանի թնդության «Դվին», իսկ 1947թ-ին էլ՝ կոնյակի արտադրության մեջ ամենաթունդ՝ 57 աստիճան ունեցող «Երևան» կոնյակը:

Սեդրակյանի ստեղծած կոնյակներն արժանացել են ոսկե մեդալների համամիութենական և համաշխարհային բազմաթիվ մրցույթներում:

Մարգար Սեդրակյանի շնորհիվ Հայաստանում ընդարձակվեցին կոնյակագործության ծավալները, նոր տարածքներ հատկացվեցին բարձր որակի խաղողի հումքի աճեցման համար: Նրա ստեղծած տեսակավոր կոնյակների շնորհիվ ամբողջ աշխարհը ճանաչեց, որ հայկական կոնյակը ֆրանսիականի արժանի մրցակից է:

1961թ-ին արժանացել է Հայկական ԽՍՀ վաստակավոր ինժեների կոչմանը: 1966 թ-ին Մարգար Սեդրակյանին շնորհվել է «Կոնյակի արտադրության բարձր վարպետի կոչում»: 1971 թ-ին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը նրան շնորհել է Սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչումը՝ պարգևատրելով «Մուրճ ու մանգաղ» ոսկե մեդալով և Լենինի շքանշանով: Արժանացել է Աշխատանքային կարմիր դրոշի և «Պատվո նշան» շքանշանների, ինչպես նաև ֆրանսիական կոնյակի «Կամյու» տան բարձրագույն պարգևի՝ «Համտեսի ասպետ» արծաթե մեծ մեդալի:

1971թ-ին Սեդրակյանին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը նրան շնորհել է Սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչումը՝ պարգևատրելով Լենինի մեդալով և «Մուրճ ու մանգաղ» ոսկե մեդալով: Նաև արժանացել է «Պատվո նշան» և «Աշխատանքային կարմիր դրոշի» շքանշանների, ինչպես նաև ֆրանսիական կոնյակի «Կամյու» տան բարձրագույն պարգևի՝ «Դեգուստացիայի ասպետ» մեծ մեդալի:

Մահացել է 1973թ-ի սեպտեմբերի 30-ին:

1975 թ-ին Երևանի կոնյակի գործարանի տարածքում կառուցվել է Մարգար Սեդրակյանի հիշատակը հավերժացնող հուշահամալիր, իսկ իր 100-ամյակի կապակցությամբ 2007թ-ին թողարկվել է նրան նվիրված հայկական նամականիշ:

Մարգար Սեդրակյան

Մարգար Սեդրակ Սեդրակյան (31 Մարտ 1907 [1], Քարակիւնտիւզ, Վանի Նահանգ, Օսմանեան Կայսրութիւն [1] – սեպտեմբեր 30 1973 [1], Երեւան, Հայաստանի Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն [1]), հայ քոնիագործ, ՀԽՍՀ վաստակաւոր գիտաճարտարագէտ (1961), Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս (1971)։

Մարգար Սեդրակյանի շնորհիվ Հայաստանի մէջ ընդարձակուեցան քոնիաքագործութեան ծաւալները, նոր տարածքներ յատկացուեցան խաղողի հումքի մշակման եւ մթերման համար։ Իր ստեղծած բարձր որակի քոնիաքներու շնորհիւ ամբողջ աշխարհը ճանչցաւ, որ հայկական քոնիաքը ֆրանսականին արժանի մրցակից է։

Կենսագրութիւն

Վերապրեր է Հայոց ցեղասպանութիւնը, որուն զոհ գացեր են ծնողքը եւ ընտանիքի այլ անդամներ։ Նախնական կրթութիւնը ստացեր է մանկատան մէջ։ 1930 թուականին աւարտեր է Հայաստանի գիւղատնտեսական հիմնարկը։

1927 թուականէն աշխատեր է քոնիաքի արտադրութեան բնագաւառի մէջ։ 1935 թուականէն ԽՍՀՄ ճաշակումի (degustation) կեդրոնական յանձնաժողովի անդամ էր։

1940 թուականէն մինչեւ կեանքի վերջը աշխատեր է Երեւանի քոնիաքի գործարանի մէջ՝ որպէս գլխաւոր գիտաճարտարագէտ։ 1940-1948 թուականներուն դասախօսեր է Երեւանի գիւղատնտեսական հիմնարկի մէջ։ 1940-ական թուականներու վերջը ձերբակալուեր է, ապա արտաքսուեր Օտեսա, ուր որոշ ժամանակ աշխատեր է քոնիաքի գործարանի մէջ[2]։

Մարգար Սեդրակեանի ստեղծած քոնիաքները

Սեդրակեանը ԽՍՀՄ-ի մէջ քոնիաքի արտադրութեան նոր ճարտարագիտութեան հիմնադիրն է։ Ստեղծեր է հետեւալ քոնիաքները.

«Յոբելեանակա]» (1937, ԽՍՀՄ-ի մէջ առաջին բարձրագոյն որակի քոնիաքը),
«Ընտիր» (1939)
«Հայաստան» (1940)
«Արտաշատ» (1941)
«Դուին» (1942)
«Երեւան» (1947)
«Օդեսա» (1948)
«Ուքրանիա» (1949)
«Արարատ» (1955)
«Տօնական» (1957)
«40-ամեայ» (1957)
«Ախթամար» (1967)
«Նայիրի» (1967)
«50-ամեայ» (1967)
«Վասպուրական» (1977)։

Պարգեւներ ու յիշատակ

1966 թուականին Մարգար Սեդրակեանին շնորհուեր է «քոնիաքի արտադրութեան բարձր վարպետի կոչում»։ 1971 թուականին ԽՍՀՄ Գերագոյն խորհուրդի նախագահութիւնը իրեն շնորհեր է Սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչումը՝ պարգեւատրելով «Մուրճ ու մանգաղ» ոսկէ մետալով եւ Լենինի շքանշանով։ Արժանացեր է Աշխատանքային կարմիր դրօշի եւ «Պատուոյ նշան» շքանշաններու, ինչպէս նաեւ ֆրանսական քոնիաքի «Քամիու» տան բարձրագոյն պարգեւի՝ «Համտեսի ասպետ» արծաթէ մեծ մետալի։

1975 թուականին Երեւանի քոնիաքի գործարանի տարածքին մէջ կառուցուեր է Մարգար Սեդրակեանի յիշատակը յաւերժացնող յուշահամալիր, իսկ 100-ամեակի կապակցութեամբ 2007 թուականին թողարկուեր է իրեն նուիրուած հայկական նամականիշ։

Մարգար Սեդրակեանի յուշատախտակը Երեւանի Սայեաթ-Նովայի պողոտայ 25 հասցէ

2015 թուականին Երեւանի Սայեաթ-Նովա 25 հասցէին գտնուող «Արարատ Թրեսթ»-ի պատմական շէնքի վրայ բացուեր է Մարգար Սեդրակեանի յիշատակը յավերժացնող յուշատախտակը[3][4]:

Պատմական ակնարկ

1937 թուականին Իվան Փափանինի գլխաւորութեամբ խումբ մը մասնագէտներ ուղեւորուեցան դէպի Հիւսիսային բեւեռ։ Իւրաքանչիւր խորհրդային հանրապետութիւն ինչ-որ բան նուիրեց այդ գիտարշաւի մասնակիցներուն. Պելառուսը տրամադրեց տաք շորեր, Ուքրանիան՝ սալ, Հայաստանը՝ քոնիաք։ «Փրավտա» թերթի մէջ տպագրուեցաւ յօդուած եւ գիտարշաւի մասնակիցներու լուսանկարը, որուն մէջ անոնք նկարուած էին քոնիաքի տակառը ձեռքերուն։ Յօդուածի մէջ անոնք կը պատմէին, որ արշաւը կ’անցնէր այնքան սաստիկ ցուրտի պայմաններուն, որ անգամ 42 աստիճանի թնդութեան հայկական քոնիաքը անոնց չէր տաքցներ։ Այդ պատճառաւ հարց դրուեցաւ՝ արդյո՞ք կարելի է ստեղծեր աւելի թունդ աստիճան ունեցող քոնիաք։ Վարպետ Մարգարի ստեղծագործական տաղանդը արարեց 50 աստիճանի թնդութեան «Դուին», իսկ 1947 թուականին ալ՝ քոնիաքի արտադրութեան մէջ ամէնէն թունդ՝ 57 աստիճան ունեցող «Երեւան» քոնիաքը։

Ինչպէս յայտնի է Մեծ Բրիտանիոյ վարչապետ Ուինսթոն Չերչիլը կը նախընտրէր միայն հայկական «Դուին» քոնիաքը։ Այն ժամանակ երբ Չերչիլը կը յայտնաբերէ, որ «Դուին» քոնիաքի որակը զգալիօրէն ինկեր է, կը բողոքէ Սթալինին այդ մասին։ Կը պարզուի, որ «Դուին»-ի եւ այլ քոնիաքներու գլխաւոր գիտաճարտարագէտ Մարգար Սեդրակեանը աքսորուեր է։ Չերչիլի բողոքէն անմիջապէս յետոյ Սթալինը ազատ կ’արձակէ Մարգար Սեդրակեանին ու կը վերականգնէ անոր նախկին պաշտօնը[5]։

История в контекстеПодписаться

Армянский винодел, который стал создателем советских коньяков, получивших мировое признание

11.07.2021

4421

Сам Бог создал Армению для коньяка.

Библейская легенда гласит. После 150 дней странствий Ковчег Ноя пристал к горе Арарат. И Ной посадил в долине горы виноградную лозу. Это стало началом виноградарства и виноделия в Армении.

Красивая легенда о зарождении виноделия в Армении.

Но прославил виноделие в Армении Маркар Седракян. Его с полным основанием можно назвать “отцом” советского и армянского коньяка. Недаром Борис Пастернак сказал о мастере, что Маркар Седракян заставил мир признать, что коньяк говорит на армянском языке.

Маркар Седракян

Детство будущего мастера коньячных дел прошло в детском доме.

В 1930 году 23 – летний Маркар получил диплом Ереванского сельскохозяйственного института по специальности “коньяковед”.

В 1932 году начал работу на Шустовском заводе коньячных спиртов.

В 1937 году на свет появился коньяк “Юбилейный”. Винодел хотел назвать его “Армения”. Но побоялся, что могут обвинить в национализме. И коньяк получил название “Юбилейный”. Тем более подоспел юбилей Великой Октябрьской революции – 20 лет.

Имя Маркара Седракяна чаще всего связывают со знаменитым коньяком “Двин”, который полюбился Уинстону Черчиллю.

А история создания этой марки коньяка началась еще в 1937 году. В этом году вся страна снаряжала экспедицию папанинцев на Северный полюс. Украинцы прислали сало, армяне подарили бочку коньяка, белорусы привезли теплую одежду.

Но 42 – градусный коньяк не мог согреть членов экспедиции на Северном полюсе. О чем они рассказывали в своих письмах. И перед виноделами Советского Союза была поставлена задача – создать коньяк с более высоким содержанием спирта.

И Маркар первым справился с этой задачей. На свет появился коньяк “Двин”. Двин – название древней столицы Армении.

Чем же так необычен коньяк “Двин”?

Коньяк имеет темно-золотистый цвет, готовился из коньячных спиртов 10 – летней выдержки, в состав купажа коньяка входила родниковая вода из Катнахбюрского источника около Еревана.

Не только английский премьер – министр отдавал предпочтение армянскому коньяку, но и даже французские политики выбирали коньяк советского мастера. Премьер – министр Франции Кристиан Пино в 50 – е годы прошлого века посетил Армению и ему предложили коньяк “Наполеон”. Но господин премьер-министр сказал:

Уберите, пожалуйста, это. Принесите, если можно, “Двин”.Кристиан Пино

В 1946 году винодел был репрессирован и сослан в Одессу. Маркару Седракяну припомнили первый год начала войны, когда мастер отказался взрывать коньячный завод в Ереване.

В Одессе Маркар Седракян стал работать на местном заводе коньяков. Из ссылки ему помог “вернуться” его “поклонник” – Черчилль.

Качество, поставляемого коньяка, бывшему премьер – министру Великобритании упало. И тогда выяснилось, что запасы коньячного спирта закончились. Делать новый купажированный спирт оказалось некому, технология была нарушена, что и заметил Черчилль.

Маркар Седракович говорил:

Армянский коньяк начинается, прежде всего, с винограда сортов “кахети”, “мсхали” и “гаран дмак”. Коньяк – не пиво или водка. Пусть меньше его будет, но зато настоящий. И залпом нельзя его глушить. Только глоточками, из прозрачного кубка, чтобы лучи солнца в нем искрились.М. Седракян

В Одессу было направлено распоряжение – вернуть Маркара Седракяна обратно в Ереван. Но винодел и в этот раз не подчинился, отказался возвращаться. А свою ссылку в Одессе просил считать командировкой.

За свою жизнь мастер создал 15 видов коньяка: “Арарат”, “Двин”, “Наира”, “Одесса”, “Украина” и так далее.

В СССР получил звание Героя Социалистического Труда. Талант Маркара Седракяна получил признание и у французов, истинных ценителей коньяка. Был награжден большой серебряной медалью “Рыцарь дегустации”. Получал награды и медали и на международных выставках.

Маркара Седракяна не стало в 1973 году.

Но он по праву может считаться “отцом” армянского и советского коньяка.

4421

История в контекстеПодписаться

Армянский винодел, который стал создателем советских коньяков, получивших мировое признание

11.07.2021

4421

Сам Бог создал Армению для коньяка.

Красивая легенда о зарождении виноделия в Армении.

Маркар Седракян

Детство будущего мастера коньячных дел прошло в детском доме.

В 1932 году начал работу на Шустовском заводе коньячных спиртов.

Чем же так необычен коньяк “Двин”?

Уберите, пожалуйста, это. Принесите, если можно, “Двин”.Кристиан Пино

Маркар Седракович говорил:

За свою жизнь мастер создал 15 видов коньяка: “Арарат”, “Двин”, “Наира”, “Одесса”, “Украина” и так далее.

Маркара Седракяна не стало в 1973 году.

Но он по праву может считаться “отцом” армянского и советского коньяка.

4421

Վարազդատ Հարությունյան

Վարազդատ Մարտիրոսի Հարությունյան (նոյեմբերի 29, 1909^[1][2], Վան, Վանի վիլայեթ, Օսմանյան կայսրություն^[1][2] – մարտի 20, 2008, Երևան, Հայաստան), հայ ճարտարապետ, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս^[3], մանկավարժ։

Կենսագրություն

Ծնվել է Վանում 1909 թվականին։ Հիշելով իր մանկությունը՝ Վարազդատը ասել է. «հիշում եմ իմ հայրենի Վանը, մեր տունը, մեր այգին, իմ հարազատներին, հիշում եմ Վանի հերոսամարտը, որը հաղթանակով ավարտվեց, բայց անկախ մեր կամքից, ստիպված եղանք գաղթել։ Անցել եմ գաղթի մահացու ճանապարհներով»։ Վանից Հարությունյանների ընտանիքը գաղթում է նախ Էջմիածին, հետո՝ Թիֆլիս։ Որբանոցում անցկացրած տարիների միակ պայծառ ու հիշարժան դրվագները Հովհաննես Թումանյանի հետ հանդիպումներն էին։ 1919-1927 թվականներին սովորել և ավարտել է տեղի հայկական միջնակարգ դպրոցը, 1927-1931 թվականներին պաշտոնավարել է Լոռվա Շնող և Արճիս գյուղերի դպրոցներում։ 1931 թվականին ընդունվել և 1937 թվականին գերազանցությամբ ավարտել է Երևանի Պոլիտեխնիկական ինստիտուտի շինարարական ֆակուլտետի ճարտարապետության բաժինը ու թողնվել մանկավարժական աշխատանքի։

Հետագայում Հայաստանում հիմնել է «Վան-Վասպուրական» հայրենակցական միությունը։

Վարազդատ Հարությունյանը Հայրենիք-սփյուռք մշակութային կապերի նախագահության անդամ էր, Արտասահմանյան երկրների հետ մշակության կապերի ընկերակցության, «Գիտելիք» ընկերության նախագահության անդամ, նախագահել է Հուշարձանների պահպանության հայկական ընկերակցությունը, 1956 թվականից նաև Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնի ճարտարապետական հանձնաժողովի նախագահն էր։ Նա բազմաթիվ շքանշանների ասպետ է, Երևանի պատվավոր քաղաքացի է։

Մահացել է 2008 թվականի մարտի 20-ին Երևանում։

Վարազդատ Հարությունյանի հուշատախտակը Երևանի Սարյան փողոցի 13 հասցեում

Գիտական գործունեություն

Հիմնական աշխատությունները վերաբերում են հայ միջնադարյան և արդի ճարտարապետության պատմությանն ու տեսությանը, հայկական ճարտարապետական հուշարձանների վերակագնման հարցերին, հայ նշանավոր ճարտարապետների կյանքին ու գործունեությանը։

Վարազդատ Հարությունյանը հեղինակ է 800-ից ավել գիտական հոդվածների, 3 դասագրքերի, հայկական ճարտարապետության մասին 40 գրքերի, ինչպես նաև հուշագրությունների 3 հատորի։

50 տարի ղեկավարել է պոլիտեխնիկական համալսարանի ճարտարապետության ամբիոնը, շուրջ 12 տարի ղեկավարել է ճարտարապետների միությունը։

Վարազդատ Հարությունյանի հայկական ճարտարապետության ընդհանուր պատմությանը նվրրված առաջին աշխատությունը «Հայկական ճարտարապետության հուշարձաններ» գիրքն է (ռուսերեն, Մոսկվա, 1951, հեղինակակից Ս. Սաֆարյան)։ Այն հայկական ճարտարապետությունը ներկայացնում Է նախնադարից դեպի Ուրարտու, հայկական հելլենիզմ և միջնադար, ներառյալ ողջ ուշ միջնադարն ու 19-րդ դարը։

Վարազդատ Հարությունյանի հաջորդ «Սովետական Հայաստանի ճարտարապետությունը» (ռուսերեն, Երևան, 1955, հեղինակակից՝ Կ. Հովհաննիսյան) աշխատությունը ն ը նախորդի շարունակությունն է։ Համանուն վերնագրով երկրորդ աշխատությունը (Մոսկվա, 1972, հեղինակակիցներ՝ Ս.Ս. Հասրաթյան և Ա.Մելիքյան) ձևակերպում էր խորհրդահայ ճարտարապետության պարբերացման՝ կազմավորման և հաստատման փուլերը։

1975 թվականին Բեյրութում հրատարակվել է Վարազդատ Հարությունյանի «Հայկական ճարտարապետության հուշարձանները» գիրքը՝ հեղինակակից Մ․ Ս․ Հասրաթյան։

Վարազդատ Հարությունյանի նախասիրած թեմաներից մեկը հայկական ճարտարապետության «ժառանգորդության» և «ավանդների շարունակականության» հիմնախնդրի ուսումնասիրումն Է։ Մեկ տասնյակի հասնող հոդվածների այս խմբում հեղինակը գտնում է, որ, պայմանավորված հնագույն ավանդներով, հայկական հելլենիզմի հուշարձանները ունեն յուրահատուկ համաչափություն։ Նա ճշգրտորեն ցույց է տալիս, որ IX-XI դարերի հայկական հուշարձանների ոճական հասունացման փուլին բնորոշ է նաև անտիկ ձևերի և վաղ միջնադարյան տարածական լուծումների ստեղծագործական կրկնությունը։

Վարազդատ Հարությունյանը գրել է նաև հուշագրություններ՝ «Նախնյաց ոտնահետքերով) (Երևան, 1996), «Բոսֆորի և Մարմարայի ափերով» (Երևան, 1996), «Անմոռաց հանդիպումներ» (Երևան, 1998), «Կյանքիս քառուղիներում»(Երևան, 1999) և այլն։

Կոչումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1946 թվականին «Դվինի ճարտարապետական հուշարձանները» խորագիրը կրող աշխատությամբ հայցել է ճարտարապետության թեկնածուի գիտական աստիճան և ստացել դոցենտի կոչում։ 1964 թվականին «Հին և միջնադարյան Հայաստանի քաղաքաշինությունը» ատենախոսության համար նրան շնորհվել է գիտությունների դոկտորի գիտական աստիճան և միաժամանակ տրվել պրոֆեսորի կոչում։ Նա արժանացել է նաև տասնյակ շքանշանների և պատվավոր կոչումների՝ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի կոնդակին (1978 թ.), Թորոս Թորամանյանի անվան ակադեմիական մրցանակին (1978 թ.), Ալեք Մանուկյանի շնորհակալագրին (1982 թ.), Վրաստանի ճարտարապետական ինստիտուտի պատվավոր պրոֆեսորի կոչման (1996)։ Նույն թվականին ընտրվել է ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս և 1997 թ. ձեռամբ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Ա-ի ստացել է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի շքանշան և այլն։

Երկեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Звартноц: [О памятнике древнеарм. архитектуры], Управление по делам архитектуры при Совете Министров Армянской ССР | Комитет по охране исторических памятников. Ереван, Изд-во АН АрмССР, 1947 (համահեղինակ)։
Դվինի 5-7-րդ դարերի ճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, 1950։
Միջնադարյան Հայաստանի քարավանատներն ու կամուրջները։ Հարությունյան, Վարազդատ Մարտիրոսի, Երևան, Հայպետհրատ, 1960։
Անի քաղաքը։ Միջնադարյան Հայաստանի քաղաքաշինության պատմությունից, Երևան, Հայպետհրատ, 1964։
Ереван. Москва, Стройиздат, 1968 (համահեղինակ)։
Էջմիածնի ճարտարապետական հուշարձանները։ Պատմական հուշարձանների պահպանման հայկական ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1969 (համահեղինակ)։
Հայաստանի յուշարձաններ։ Նախապատմական շրջանէն մինչև 17-րդ դար։ Բեյրութ, Տեխնո-Պրես Մոդերն, 1975 (համահեղինակ)։
Էջմիածին։ Պատմական հուշարձանների պահպանման հայկական ընկերություն, Երևան, Սովետական գրող, 1978։
Սանահին-Հաղբատ։ Վ. Հարությունյան, Պատմական հուշարձանների պահպանման հայկական ընկերություն, Երևան, Սովետական գրող, 1978։
Հին աշխարհի ճարտարապետություն։ [Ուսումնական ձեռնարկ], Երևան, «Լույս» 1978 (համահեղինակ)։
Թորոս Թորամանյան։ Հարությունյան Վարազդատ Մարտիրոսի, Երևան, ՀԳԱ հրատարակչություն, 1984։
Սելիմ։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1984 (համահեղինակ)։
Քասաղ։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1984 (համահեղինակ)։
Թալին։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1984 (համահեղինակ)։
Եղվարդ։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1984 (համահեղինակ)։
Պտղնավանք։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1984 (համահեղինակ)։
Վահանավանք։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1984 (համահեղինակ)։
Հովհաննավանք։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1984 (համահեղինակ)։
Սիսավանի տաճարը։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1984 (համահեղինակ)։
Էջմիածին մայր տաճար։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1984 (համահեղինակ)։
Կիրանց վանք։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1984 (համահեղինակ)։
Արուճ։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1984 (համահեղինակ)։
Արթիկ։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1984 (համահեղինակ)։
Բջնի։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1984 (համահեղինակ)։
Զվարթնոց։ Հարությունյան Վարազդատ Մարտիրոսի, Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1985։
Էջմիածին։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1985 (համահեղինակ)։
Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները։ ՀԽՍՀ պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, 2-րդ վերամշ. և լրաց. հրատարակչություն, Երևան, «Հայաստան», 1985 (համահեղինակ)։
Լոռի։ Պատմության քարակերտ էջերը։ ՀԽՍՀ պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1986 (համահեղինակ)։
Քոբայր։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1987 (համահեղինակ)։
Մաստարա։ ՀԽՍՀ Պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ընկերություն, Երևան, «Հայաստան», 1987 (համահեղինակ)։
Հուշարձան։ Տարեգիրք։ Ա, Հայկական ԽՍՀ Մինիստրների խորհրդին առընթեր պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության և օգտագործման գլխավոր վարչություն, Երևան, «Հայաստան», 1987 (համահեղինակ)։
Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Երևան, «Լույս», 1992 (համահեղինակ)։
Սուրբ Էջմիածնի շինարար գահակալները։ (Պատմական ակնարկ), Վ. Յարութիւնեան, Ս. Էջմիածին, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 1996։
Գեղեցիկի զարմանահրաշ քառուղիներում։ Զրուցաշար հին աշխարհի ճարտարապետության մասին, Վ. Հարությունյան, Երևան, «Անահիտ», 1999։
Արվեստակից ժամանակակիցներս։ Հուշեր, բնութագրումներ։ Գիրք, Վ. Հարությունյան, խմբ.՝ Վ. Ասլանյան, Հայաստանի ճարտարապետների միություն, Երևան, ՀԽՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 2001։
Ճարտարապետ Սամվել Սաֆարյան։ (Կյանքն ու ստեղծագործական վաստակը), Գիտությունների ազգային ակադեմիա, ՀՀ Արվեստի ինստիտուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Երևան, Գիտություն, 2002 (համահեղինակ)։
Ճարտարապետական հուշարձանների վերականգնումը։ Ուս. ձեռնարկ, ՀՀ կրթության ևգիտութան նախարարություն, Երևան, Դար, 2003 (համահեղինակ)։
Հայկական քաղաքաշինության և ճարտարապետության հիմնախնդիրները, Երևան, 2004^[4]։

Տաճատ Թէրլէմէզեան

Հայ ազատագրական շարժման հերոսներէն Տաճատ Թէրլէմէզեանի հետ անմիջական առընչութիւնս եղած է այս մէկական նամակի փոխանակութեամբ։

Երբ 1966ին Գանատա կու գայինք, մեզմէ առաջ մեծ սնտուկով մը ճամբեցինք մեր կահ-կարասին, հագուստեղէնն ու մանաւանդ հազարաւոր գիրքերը, որոնց մէջ կար նաեւ «Հայրենիք» ամսագրի ամբողջ ժողովածոն, մինչեւ այդ թուականը։ Մեր չար բախտէն այդ ամսագրերը պարունակող տուփերէն մէկը դրան մը ետեւ մնալով, չէր մեկնած միւսներուն հետ։ Տարիներու ընթացքին մեր խնամիները այլ գաղթողներու հետ հատոր առ հատոր մեզի ուղարկեցին հոն մնացածները։ Բայց եւ այնպէս մէկ կազմուած հատոր (ամսագրի չորս թիւերով) չհասաւ մեզի։ Այդ թիւերը գտնելու համար «Հայրենիք» օրաթերթին մէջ ազդ մը հրատարակեցինք։ Ընկ. Տաճատ այդ ազդին պատասխանելով է, որ մեզի ուղարկեց այդ երեք թիւերը։ Ի վերջոյ չորրորդն ալ ստացանք, չեմ յիշեր ի՞ր, թէ՞ ուրիշի մը կողմէ։ Հիմա այդ հաւաքածոն, առաջին թիւէն մինչեւ վերջինը, կը գտնուի Մոնթրէալի «Հորիզոն» շաբաթաթերթի խմբագրատունը։

Տաճատ Թէրլէմէզեան (1888-1982)՝ Վան-Վասպուրականի հերոսամարտի ականաւոր գործիչներէն եւ անուանի նկարիչ Փանոս Թէրլէմէզեանի (1865-1941) եղբայրը, ծնած էր Վան (Այգեստան): Պատանի տարիքէն անդամագրուած էր Հ. Յ. Դաշնակցութեան, գլխաւորաբար աշխատելով զէնք-զինամթերքի հայթայթման, պահեստաւորման ու բնակչութեան զինման աշխատանքներով։

Տ․ Թէրլէմէզեան մեր ազատագրական շարժման պատմութեան մէջ հռչակ ունեցաւ 1904ին՝ 16 տարեկանին ահաբեկման ենթարկելով իր քեռին՝ դաւաճան Դաւօն, որ անձնական նկատումներով թուրքերուն մատնեց ի գին մեծ զոհողութիւններու հաւաքուած զինամթերքի պահեստներու տեղերը։ Դաւոյի կերպարը նիւթ հայթայթած է Ա․ Ահարոնեանին, որ իր «Արիւնոտ Թթխմորը» պատմուածքին մէջ կ’անդրադառնայ անոր։

Ան մաս կը կազմէ հայ կամաւորական գունդերուն ու 1915ին կը մասնակցի Վանի պաշտպանութեան։

Հայաստանի Հանրապետութեան կազմաւորման օրերուն եւս գործունեայ դերակատար էր, Ղարաքիլիսայի շրջանին մէջ։ Այնտեղ կ’ամուսնանայ Արփինէի հետ, կ’ունենան հինգ զաւակ։

Անկախութեան անկումէն ետք կը տեղափոխուի ԱՄՆ՝ Նիւ Ճըրզի, ուր նոյնպէս մաս կը կազմէ հասարակական կեանքին։ Իր իսկ խնայած գումարներով ու վանեցիներու հանգանակութեամբ հաւաքուած գումարը 1967ին կը տանի Սովետական Հայաստան՝ Վան-Վասպուրականի հերոսամարտի նուիրուած յուշարձանի մը կառուցման համար։ 1980ին, խոր ծերութեան մէջ, ներկայ կ’ըլլայ անոր բացման, իսկ իր մահէն ետք, իր փափաքին համաձայն, իր աճիւնները կը տարուին ու կը զետեղուին յուշարձանի պատին մէջ։

Սիրելի Վրէժ-Արմէն։

Թղթերդ՝ գիրքերուդ պատմութ[իւն]ը Հայրենիքի [1] մէջ ինձ համար նորութիւն չէր և շատ մեծ հետաքրքրութեամբ կարդացի. վստահ եմ որ ընկեր ես[,] ոչ թէ համակիր: Եգիպտոսէն Քանատա Գրքերդ և Ամսագիրները հետևէդ պտըտցնելու պատմութ[իւն]ը ինձ համար նորութ[իւն] չէ[,] ես ալ այդ գլխացաւանքը ունեցել եմ[։] Թերևս ինձ հեռուէ հեռու ծանօթացած ես: Քեզ կ[’]ուղարկեմ ամսագրի միայն 3 թիւերը որոնք կրցայ գտնել: Յունիսի [2] թիւը եթէ ձեռքս իյնայ կ[’]ուղարկեմ: Ես 7 ամիսէն 90 տարիքս կը լրացնեմ եթէ ապրիմ: Իմ նամակներս 1909էն կ[’]սկսին. ծնողացս մօտէն[,] ազգականներէ, ընկերներէ, հեռաւորներէ: Չեմ ուզեր բաժնուիլ անոնցմէ: Հազուագիւտ՝ շատ կարևո[ր]ներ գտնուի մէջերնին: Կարեւորները ղրկած եմ մեր արխիւին: Ամսագիրները Ա թւէն մինչև վերջինը ունիմ և ինքս եմ կազմած: Երկիր գաղտնի գիրքերը թղթակազմ կուգային գաղտնիօրէն: Ես ուսուցիչէս կազմել սորուեցի [3] և կը կազմէի չոչնչանալու համար: որով ամսագիրները 2 և 3 ամսուանները միասին կազմած ունիմ: Ահագին ալ գիրքեր, հայրենիքէն և արտասահմանեան: Շփոթել եմ[,] ի՞նչ անելս չը գիտեմ, կ[’]ուզեմ լաւ հիմնարկի մը թողուլ [.] ընտրութի[ւ]ն չեմ կարող անել և բաժանուելէ քէշ [4] կ[’]զգամ: Դուն թերթին մէջ գեղեցիկ և անկեղծօրէն գրած լինելուդ համար Ձեզ առանց մօտէն ծանօթի կը գրեմ ցաւս, գիտնալով որ դուն ալ /էջ 2/ գիրքի համար ինձ պէս խենդ ես:

Ամսագիրներու ~~մէջ~~ հետ կ[’]ուղարկեմ կարճ յուշագրութ[իւն] մը իմ կեանքէս: Ես Արամ Մանուկեանի հետ գործակցած եմ մինչև իր մահը: Անոր յիշատակին համար միջամուխ եղայ իր անունին նւիրւած խորհրդանշանական նկարներ տպել տուինք մեր մարմինի կողմէն[.] շատ գեղեցիկ են: Թերևս «Հայրենիք»ի մէջ յանդիպած [5] ես յայտարարութիւններէն: Եթէ հնար ունիս և կրնաս սպառել 25 հատ ուղարկեմ քեզ հատը միայն 1 տոլար արժէ: Տեղէդ մի քանիսը եկած էին Atlantic City հայկական շաբթունան [6] և գնեցին, թերևս տեսած ունիս: Ըրածս ծառայութեան համար [է,]փոխարինութեան համար չէ: Հետաքրքրական ազգային գեղարուեստական գործ մըն է և օգուտը կ[’]երթայ Հայ Դատին: Յուսամ ձանձրացուցիչ չեղայ: Հասցէդ Հայրենիքէն ուզեցի և ըսի[,] Մինաս Թէօլէլեան [7] ղրկեց ինձ:

անկեղծ բարևներով

Տաճատ Թէրլէմէզեան

Ապրիլ 16, 1978