Պատմություն – Վասպուրական Հայրենակցական ՀԿ

ԷՏՄԻԱԾԻՆ

ԷԴԻԿ ՄԻՆԱՍՅԱՆ

պատմական գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր

ՎԱՍՊՈՒՐԱԿԱՆԻ ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏԸ 1915 ԹՎԱԿԱՆԻՆ

1915 թվականի գարնանամուտին Թուրքիայում իշխող երիտթուրքերի ոճրագործ պարագլուխները, օգտվելով Առաջին աշխարհամարտի ընձեռած հնարավորությունից, որոշում ընդունեցին հայերի զանգվածային տեղահա նության պատրվակով բնաջնջել հայ բնակչությանը, իրականացրին արեւմ- տահայերի զանգվածային կոտորածներն ու տարագրումը, որպեսզի ընդմիշտ վերջ տրվի Հայկական հարցին: Հայ ժողովուրդը ոչ միայն բնաջնջվեց սեփական հայրենիքում, այլեւ հայրենազրկվեց, Արեւմտյան Հայաստանը մնաց թուրքին: Իրականացվեց մարդկության պատմության մեջ առաջին ցեղասպանությու նը, որին զոհ գնաց 1.5 մլն հայ: Հայաջինջ քաղաքականությունն իրագործ վեց ոչ միայն Արեւմտյան Հայաստանում, այլեւ կայսրության ողջ տարածքում: Հայերը ոչնլացվեցին թե’ իրենց բնակավայրերում, թե’ տարագրության ճանա պարհին: Բռնի մահմեդականացվեցին գրեթե 200-250 հազար հայ կանայք ու երեխաներ, որոնց մի փոքր մասին միայն հնարավոր եղավ փրկել Առաջին աշխարհամարտի ավարտից հետո: Որքան էլ ողբերգական եղան հետեւանք ները երիտթուրքերի ծրագրի իրագործման, որն առաջադեմ մարդկությունն իրավամբ բնորոշեց որպես եղեռնագործություն’ Ի. դարի առաջին ցեղասպա նություն, սակայն ինքնապաշտպանական կռիվները հաստատեցին, որ ամե նադժվարին պայմաններում անգամ հայ ժողովուրդը կարող է ըմբոստանալ բռնության դեմ, արյան գնով պաշտպանել իր ազատությունն ու շարունակել ապրել, արարել:

Թուրքական պետության կողմից ցեղասպանության ծրագրված ու կան խամտածված քաղաքականությանը հայ ժողովուրդը մի շարք վայրերում հա կադրեց իր դիմադրական ոգին, գիտակցված մահ ընտրելով’ անարգ թշնամու դեմ ինքնապաշտպանական մարտեր մղեց’ Տարոն աշխարհից, Մուշից ու Սա-

սունից մինչեւ Վան, Մուսա լեռից մինչեւ Ուրֆա, Տրապիզոն ու Շապին-Գա- րահիսար:

Հաճախ հարց է ծագում’ ինչպե՞ս պատահեց, որ 1915-ին հայկական առան ձին շրջաններ ինքնապաշտպանության դրոշ պարզեցին եւ գիտակցված մահ վան գնացին, իսկ այլ շրջաններ անձնատուր եղան թուրքական յաթաղանին: Կամ’ ինչո՞ւ հնարավոր չեղավ համակարգել եւ փոխօգնության կապ հաստա տել ինքնապաշտպանության դիմած տարբեր շրջանների միջեւ: Փաստորեն, 1915 թ. արեւմտահայությունը չուներ ինքնապաշտպանության կամ ապստամ բության ինքնուրույն ծրագիր: Այդ հարցում խաբուսիկ դեր խաղաց 1908 թ. սահմանադրությունը, որը ջլատեց արեւմտահայության մարտական ու քաղա քական ուժերը. բացի դրանից, կարեւոր դերակատարում ունեցան նաեւ հայ հասարակական-քաղաքական որոշ ղեկավար շրջանների դրսեւորած անհե ռատեսությունը, հասարակության տարբեր շերտերի միջեւ գոյություն ունե ցող հակասություններն ու անմիաբանությունը:

Ինքնապաշտպանական առաջին մարտերը տեղի ունեցան Վանի նահան- գում:

Տագնապալի այդ օրերին, երբ օսմանյան զորքերը Կովկասյան ռազմա ճակատում պարտություն պարտության ետեւից էին կրում, Վանի կուսակալ Ջեւդեթ փաշային հրահանգված էր արագ հաշվեհարդար տեսնել Վասպուրա կանի հայության հետ: Գավառներում հրահրվում էին հայ-քրդական ընդհա րումներ, որոնց հետեւում էին հայ ազգային-հասարակական գործիչների ձեր բակալություններն ու սպանությունները: Ամենուրեք զգացվում էր, որ պատ րաստվում է հայ բնակչության զանգվածային կոտորած ու ոչնչացում: Գա վառներից փախած եւ Վան-Այգեստանում ապաստանած գաղթականությունը պատմում էր Հայոց ձորում, Գավաշում, Մոկսում, Կարկառում, Բերկրիում եւ այլ շրջաններում սկսված զանգվածային ջարդերի մասին1: Սակայն այդ ճա կատագրական օրերին, ինչպես մեր պատմության բոլոր նման պարագանե րում, գտնվեցին ժողովրդի միասնական ուժն ու հերոսական հատկանիշներն ըմբռնող անձինք, որոնք կարողացան կազմակերպել զինավառ զանգվածնե րի հերոսական գոյամարտ’ հաղթական ավարտին հասցնելով այն: 1914 թ. նոյեմբերի վերջին Ոստանի գայմագամ Շուքրի բեյը հարձակվեց Գավաշ եւ Կարճկան գավառների սահմանագծում գտնվող հայաբնակ Բելու գյուղի վրա: Հայերը մի քանի օր դիմադրելուց հետո միայն թողեցին գյուղը:

1915 թ. փետրվարի սկզբին արյունալի ընդհարումներ տեղի ունեցան Կարկառ գավառակում, որտեղ կար հայաբնակ 18 գյուղ: Նրանց դիմադ րությունը գլխավորում էր Կարկառի ինքնապաշտպանության հերոս ծկորցի Գալուստ Պողոսյանը (Վուշիկ Գալոն): Մի քանի օր կատաղի մարտեր տեղի

Տես «Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում». Վերապրածների վկայություն ներ, փասթաթղթերի ժողովածու, Վանի նահանգ, Երեւան, 2012, էջ 147-384:

ունեցան հատկապես Հարկենց գյուղի մոտ: Զոհեր տալով’ հայ բնակլությունը քաշվեց դեպի Մոկս ու Գավաշ: Թուրքերը ցից հանեցին զոհված ՜Վուշիկ Գա- լոյի գլուխը2:

1915 թ. փետրվարին քրդերը Ամարե Չաթոյի գլխավորությամբ հարձակ

վեցին Ալջավազ գավառի վրա, որն ուներ 21 հայկական գյուղ’ 6000 բնակ չությամբ: Հայերն ինքնապաշտպանության դիմեցին Արճրա գյուղից Օհան Դարբինյանի եւ կարա-քեշիշցի Մկոյի գլխավորությամբ: Հայերը պարտության մատնեցին քրդերին Առեն գյուղում, որտեղ սպանվեց Ամարե Չաթոն: Սակայն թուրքական զորքերը եկան թնդանոթներով եւ արյունահեղ դատաստան տե սան հայերի հետ3:

Ի պատասխան թուրքերի հարձակումների’ հայերը տեղ-տեղ դիմեցին ինքնապաշտպանության: Վանից հյուսիս-արեւելք գտնվող Արճակ ու Խառա- կոնիս գյուղերի բնակիչները Շիրին Հակոբյանի գլխավորությամբ զենք վերց րին, պարտության մատնելով թուրքերին’ քաշվեցին Կզլջա լեռը, ուր բարձ րացան նաեւ շրջակա այլ գյուղերի բնակիչները: Այստեղից շուրջ 8000 հայ, հետ մղելով թուրքերի գրոհը, իջավ Ավերակ գյուղը: Շուտով թուրքական զոր քերը պաշարեցին գյուղը: Հայերը, տալով 100 զոհ, ճեղքեցին պաշարումն ու շարժվեցին դեպի Վան4: Թուրքերը լուրջ դիմադրության հանդիպեցին Լիմ, Զարանց, Սեւուն, Պախելիկ, Ոսկեբակ եւ այլ գյուղերում. 3000 հայ քաշվեց Վարագա լեռը5:

Համառ դիմադրություն կազմակերպվեց Հայոց ձոր գավառում, որն ըն կած էր Վանից հարավ: Գավառի միջով հոսող Խոշաբ գետի ափին սփռված էր հայկական 35 գյուղ: Երբ ապրիլի 6-ին թուրքերը ոստիկանապետ Էդհեմ բեյի գլխավորությամբ հարձակվեցին հայկական գյուղերի վրա, հայերը քաշ վեցին Քերծ գյուղի լեռը եւ դիմեցին ինքնապաշտպանության: Նրանց օրինա կով ինքնապաշտպանության դիմեցին նաեւ հարեւան գյուղերի բնակիչները6: Ապրիլի 7-ին զենքի դիմեցին ու ինքնապաշտպանության անցան Կեմ եւ Անգղ գյուղերի բնակիչները, որոնք տվեցին շուրջ 700 զոհ, սակայն նրանց մի մասը փրկվեց’ ապաստան գտնելով Վանում: Իշխանի գոմ գյուղում 1000 թուրքի ու քրդերի դեմ ելան 100 հայեր, որոնք արյունալի մարտերով շարժվե ցին դեպի Վարագա լեռ, որտեղ ամրացել էին նաեւ Քերծ լեռան վրա գտնվող

հայերը: Այդպես էլ ավարտվեց Հայոց ձորի ինքնապաշտպանությունը7:

Տես «Վան-Վասպուրականի հերոսամարտը», Երեւան, 1990, էջ 92, 93:
Տե՜՛ս անդ, էջ 61, 62. նաեւ’ «Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում». Վերապ րածների վկայություններ, էջ 260-306:
Տես «Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում», Վանի նահանգ, էջ 85, 86, 101,

102:

Տես անդ, էջ 60, 61:
Անդ, էջ 147-163:
Տես անդ, էջ 64, 66, 70:

Ինքնապաշտպանություն կազմակերպվեց նաեւ Թիմար գավառում, որի 50 գյուղերից 30-ը հայկական էին: Ապրիլի 8-ին քուրդ ցեղապետ Արի- ֆի ելուզակները պաշարեցին Տիրամեր գյուղը, միաժամանակ հարձակվեցին հարեւան Ջանիկ գյուղի վրա: Այդ ու շրջակա գյուղերի բնակիչները, կռիվներ մղելով, շարժվեցին դեպի Լիմ կղզի, որտեղ մնացին մինչեւ կամավորական բանակի հասնելը: Ահեղ մարտեր տեղի ունեցան հատկապես լճափին, որոն ցից հետո 12.000 հայ փոխադրվեց Լիմ կղզի8:

Ապրիլի 12-ին թուրքական զորքերն ու քրդական խուժանը հարձակվեցին Ալյուր գյուղի վրա: Այստեղ ինքնապաշտպանությունը ղեկավարում էին Աբի- սողոմը եւ Սարգիս Մարդոյանը: Նրանք կարողացան ետ մղել թշնամու մեծա քանակ ուժերի հարձակումները: Սակայն թշնամին, նոր համալրում ստանա լով’ խաբեությամբ մտավ գյուղ եւ կոտորեց բնակչությանը9:

1915 թ. փետրվարի 17-ին պարսկական սահմանում ռուսներից կրած պարտությունից հետո Ջեւդեթը 600 չերքեզ զինվորներով վերադարձավ Վան: Նա չերքեզներին տեղավորեց Համուդ աղայի’ հայկական թաղում գտնվող զո րանոցում եւ կարգադրեց, որ հայ տղամարդիկ երեք օրվա ընթացքում ներկա յանան զինվորագրման:

1915 թ. ապրիլի 25-ին Ջեւդեթը զորքով շարժվեց Վարագի վրա, որը Վաս- պուրականի Արծվի բույնն էր: Կատաղի մարտեր մղվեցին Շուշանց գյուղի մոտ, սակայն ուժերն անհավասար էին: Գյուղի պաշտպանները, դիմադրելով թշնամուն, գիշերով անցան Վան: Շատախի հայերը քառասուներկու օր ինք- նապաշտպանական հերոսական ու հաղթական կռիվներ մղեցին:

Շատախ գավառը, որը հայտնի է նաեւ Ջերմաձոր անունով, գտնվում է Վանա լճի հարավում եւ բարձրաբերձ լեռների, անդնդախոր ձորերի ու հորձա նուտ գետերի մի ուրույն լեռնաշխարհ է: Շատախի 110 գյուղերից 50-ը հայաբ նակ էր, մնացածը’ քրդաբնակ, իսկ թուրք բնակչություն առհասարակ չկար: Գավառի կենտրոնը Թաղ գյուղն էր, որը դարձավ ապրիլյան կռիվների հենա- կետը: Երկու հարյուր տնից բաղկացած գյուղը զուտ հայաբնակ էր եւ գտնվում էր երեք ամեհի ձորերի միացման տեղում: Շատախցի հայերից զենքն անբա ժան էր, որից սարսափում էին ոչ միայն քրդերը, այլեւ թուրքական տեղական իշխանությունները: Այդ պատճառով Ջեւդեթը որոշեց առաջինը քանդել այդ

«վտանգավոր բույնը», ապա հեշտությամբ բնաջնջել նահանգի ողջ հայությա- նը: Դեռեւս 1904 թվականից Շատախում գործում էին դաշնակցական հայտ նի գործիչներ Իշխանը (Նիկողայոս Պողոսյան), Արամը, Սարգիսը, Նիկոլը, Վ. Փափազյանը (Կոմս) եւ ուրիշներ: 1904-1914 թթ. Շատախի 10.000 գյուղա ցիությունը օսմանյան 7000 ոսկի էր տրամադրել ինքնապշտպանության կազ

Տես անդ, էջ 60, 62. նաեւ’ «Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում», էջ 103

146:

Անդ, էջ 63:

մակերպման գործին10: 1912 թ. դաշնակցության Վասպուրականի շրջանային ժողովը, հաշվի առնելով երիտթուրքերի թշնամական վերաբերմունքը հայ ժո ղովրդի նկտմամբ, որոշել էր պատրաստ լինել ամեն տեսակ անակնկալի, կազ մակերպել ինքնապաշտպանություն:

Այդ որոշման հիման վրա գավառներում ստեղծվեցին ինքնապաշտպա- նական զինվորական հատուկ մարմիններ: Նույն թվականի հոկտեմբերին Արամի մասնակցությամբ Շատախի շրջանային ժողովն ընտրեց «Անտառի» զինվորական մարմին, որի մեջ մտան Հովսեփ Չոլոյանը, Միհրան Տեր-Մար- գարյանն ու Սամվել Մեսրոպյանը: Զինվորական մարմինը կազմեց ամբողջ գավառի ինքնապաշտպանության հատակագիծը, տնտեսական կարողության վիճակագրությունը: Զենքն ու զինամթերքը պահեստավորվեցին գյուղերից դուրս’ ապահով վայրերում11:

Մշակվեց ինքնապաշտպանական մարտի մի նախագիծ, ըստ որի’ հնարա վոր էր կռվի ընթացքում ամբողջ շրջանը իրար միացնել: 1915 թ. հունվարի 7-ին զինվորական մարմինը Թաղում հրավիրեց խորհրդակցություն. որոշվեցին ռազմական կարեւոր նշանակություն ունեցող վայրերը եւ պատասխանատու ղեկավարները: Ինքնապաշտպանության ճակատը ներկայացնում էր մոտ 50 կմ երկարությամբ մի գիծ: 1915 թ. փետրվարի կեսերին խմբապետ խումարցի Պետրոսի սպանությամբ Շատախում դեպքերը գահավեժ ընթացք ստացան: Մարտի 25-ին ձերբակալվեց զինվորական մարմնի անդամ Հովսեփ Չոլոյանը: Նրան ազատելու փորձերը հաջողություն չունեցան12: Կազմվեց նոր զինվորա կան մարմին, որի մեջ մտան Սամվել Մեսրոպյանը, Ազատ Սիմոնյանը եւ Տիգ- րան Բաղդասարյանը: Զինվորական ջոկի հրամանատարները ստանձնեցին պաշտպանությունն իրենց վստահված դիրքերի, որոնք յոթն էին13:

Կռիվների սկզբում հայ մարտիկներին հաջողվեց հնարամտորեն հար կադրել Սիվտկին գյուղի 20 հոգուց բաղկացած թուրքական ջոկատին անձնա տուր լինել, ինչպես նաեւ վերացնել Շարուրի բերդի շրջակայքում գտնվող Խա նի եւ Գոմերի պահակախմբերը: Հայ մարտիկները հաշվեհարդար են տեսնում նաեւ Սակ գյուղում իջեւանած թուրք 14 ոստիկանի հետ’ տալով երեք զոհ: Ապրիլի 4-ին Թաղի թուրքական վարչության եւ հայերի միջեւ բանակցություն ներ սկսվեցին, որոնք, սակայն, անցան ապարդյուն: Ինքնապաշտպանության աշխատանքներին լծվեցին նաեւ կանայք, որոնք պարեն էին նախապատրաս տում, հեռու վայրերից քար էին կրում’ դիրքերն ամրացնելու նպատակով: Նույն օրը պայթեց առաջին գնդակը, եւ հաջորդեցին հազարավոր համազար կեր: Այսպիսով’ 1915 թ. հպատակության շղթաները փշրելու առաջին քայլը

Տես «Վան-Վասպուրականի հերոսամարտը», էջ 74:
Տե՛ս անդ, էջ 75:
Անդ, էջ 77:
Տես անդ, էջ 80, 81. նաեւ’ «Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում», էջ 384-388:

կատարվեց Վասպուրական աշխարհի Շատախ գավառի կենտրոնում’ Թաղ ավանում: Ապրիլի 4-22-ը Թաղում եւ ամբողջ գավառում ընթացան թեժ մար- տեր: Առաջին օրը հայերն այրեցին Ներքին թաղի ոստիկանատունը, ձերբա կալեցին մի ոստիկանի, բռնագրավեցին 240 փամփուշտ եւ զինվորական այլ իրեր14: Ապրիլի 7-ին հայերն այրեցին ջրաղացի կամուրջը եւ կտրեցին թուր քերի հաղորդակցության ճանապարհները: Ապրիլի 17-ին հայկական եկեղե ցին վերածվեց մի զինական դարբնոցի: Այստեղ կենտրոնացրին ուռկանների վրայից հանված կապարը, կշռաքարեր եւ մետաղյա այլ իրեր, սկսեցին վառոդ պատրաստել, նորոգել շարքից ելած զենքերն ու փամփուշտներ լցնել: Ապրիլի 18-ին թուրք ոստիկանները փորձեցին անցնել Հաշկանից կամուրջը, սակայն հինգ զոհ տալով’ նահանջեցին: Ապրիլի 20-ին սկսեց գործել հայերի պատ րաստած թնդանոթը, որը հրաշալի քանդում էր թշնամու դիրքերը15: Շատախի կայմակամը դիմում էր կուսակալին եւ գումարտակի հրամանատարին’ պա հանջելով ռազմամթերք, թնդանոթներ եւ լրացուցիչ զորամասեր. շատախցի- ներն ամուր փակել էին հաղորդակցության ուղիները, եւ թուրքերը դրսի հետ հաղորդակցվում էին միայն Մուսկավա գյուղի լեռնային անանցանելի կածան- ներով:

Ապրիլի 28-ի առավոտյան Թաղի պաշտպանները հեռվում նկատեցին ոչ թե սպիտակ, ինչպես սպասում էին, այլ բարձրացող կարմիր դրոշ. նշանակում էր, թե թշնամին մոտենում է, դրությունը անհուսալի էր: Անհրաժեշտ էր սուր հանդակ ուղարկել. առաջ եկավ 12-ամյա Սրբուհին (Սրբոն)16: Փոքրիկ հերո սուհին վերցրեց նամակը եւ պատվով կատարեց հանձնարարությունը: Թաղն ընկավ պաշարման մեջ. անհրաժեշտ էր կապ հաստատել դրսի ուժերի հետ: Այս անգամ սուրհանդակի պարտականությունը հանձն առավ չորս զավակնե րի մայր Ասմարը, որն անցնելով թշնամու շղթայի միջով (10 կմ)’ զինվորական մարմնի նամակը հասցրեց Ազատին ու վերադարձավ: Մինչեւ մայիսի 4-ը պա շարված թաղեցիները վարեցին դիրքային վճռական կռիվներ, երբ Բազիկը 10 մարտիկով ճեղքեց օղակը եւ մտավ Թաղ: Թաղի եկեղեցու 38 օր լռած զանգե րը կրկին սկսեցին ղողանջել: Հաղթանակը կատարյալ էր. Սողվանը վերագ րավվեց, եւ նրա վրա կրկին սկսեց ծածանվել հայկական դրոշը: Հայտնի դար ձավ, որ հայ կամավորական գնդերը մտել են Վան, իսկ Արամը թաղեցիներին էր ուղարկել երկու արկղ փամփուշտ եւ երկու հրացան: Մայիսի 11-ին քրդերը լքեցին Թաղի շրջակայքի իրենց դիրքերը եւ դիմեցին փախուստի: Այսպես, Շատախի 42-օրյա հերոսամարտն ավարտվեց փայլուն հաղթանակով: Մայի սի 12-ին Թաղը շուքով ու մեծարանքով ընդունեց Դրոյին, իսկ վերջինս հիաց մունքի ու դրվատանքի խոսքերով ողջունեց ռազմիկ շատախցիներին:

Տես «Վան-Վասպոտականի հերոսամարտը», էջ 82:
Անդ, էջ 83:
Տե՛ս անդ, էջ 87:

1915 թ. ապրիլի սկզբին ինքնապաշտպանական կռիվներ տեղի ունե ցան նաեւ Ռշտունիքում կամ Գավաշ գավառում’ Լեւոն Շաղոյանի ղեկավա րությամբ: Երբ Ոստանի կայմակամը զենք պահանջեց Գավաշի ժողովրդից եւ ապա հարձակում ձեռնարկեց հայկական Փայխներ, Մոխրաբերդ եւ այլ գյու ղերի վրա, գավաշցիները մարտեր մղելով հեռացան ու ապաստանեցին սահ մանակից Փեսանդաշտում: Այստեղ պատսպարվեց մոտ 6000 մարդ17:

Ապրիլի 14-16-ը թուրքերն ուժգին հարձակումներ կատարեցին հատկա պես Բարադոտիկի ուղղությամբ, որի ինքնապաշտպանությունն անձամբ ղե կավարում էր Լեւոն Շաղոյանը’ իր տրամադրության տակ ունենալով 80 հրա ցանավոր եւ 40 ատրճանակավոր: Թշնամու գրոհներն ուղեկցվում էին լեռնա յին թնդանոթի ուժգին կրակով: Սակայն այդ բոլոր գրոհներն ավարտվում էին անհաջողությամբ ու թշնամու մարդկային կորուստներով:

Ապրիլի 17-ին թուրքերը ձեռնարկեցին վերջին հարձակումը’ փորձելով Արտոս լեռան գագաթով անցնել փեսանդաշտցիների թիկունքը: Սակայն Լեւոն Շաղոյանի հմուտ գործողությունների շնորհիվ’ թուրք ոստիկանները ծուղակի մեջ ընկան եւ հինգ սպանված ու բազմաթիվ վիրավորներ թողնելով’ դիմեցին փախուստի: Մայիսի 10-ին Փեսանդաշտ մտան հայ կամավորական գնդերը:

Թուրք ջարդարարներին դիմադրելու փորձեր են եղել նաեւ մյուս գավառ- ներում:

Հայերի’ 1915 թվականի ինքնապաշտպանության փառապսակը դարձավ Վանի հերոսամարտը: Վանը կազմված էր երկու մասից. արեւմտյան մասը Քաղաքն էր կամ Քաղաքամեջը հինավուրց բերդով, պետական հիմնարկնե րով, զինապահեստով, շուկայով, իսկ արեւելյանը’ Այգեստանն էր: Այդ երկու հատվածները միացնում էր 7 կմ երկարությամբ մի փողոց’ Սղգայի ջադդան, որի կենտրոնում գտնվում էր Խաչփողանի հրապարակը: Վանն ուներ 41.000 բնակիչ, որից 23.000-ը’ հայ, 18.000-ը մահմեդական: Քաղաքամեջում ապրում էր 4000 մարդ, որից 3000-ը’ հայ18: Մնացյալ բնակչությունն ապրում էր Այ գեստանում, որի հայաբնակ թաղերն էին Արարքը, Նորաշենը, Հանկույսները: Քաղաքի ու Այգեստանի միջեւ ընկած էր մի ամայի տարածություն, որտեղ մի ժամանակ գտնվում էր դատարկված Հայկավանք թաղը: Քաղաքից հարավ- արեւելք ընկած էր Շամիրամի թրքաբնակ թաղը, իսկ հարավային Կլոր-դար թաղն ուներ խառը բնակչություն: Թուրքերը հայկական թաղերի թիկունքում ստեղծել էին զորանոցներ’ Հաջի-Բեքիրի, Թոփրակ-կալեի, Համուդ-աղայի: Եթե Քաղաքամեջը պարսպապատ էր ու հենված Շամիրամի ժայռերին, ապա Այգեստանը գրեթե զուրկ էր բնական ամրություններից ու շրջապատված այ գիներով:

Անդ, էջ 91:
Տես Մ. Կարապետյան, Հայաստանը 1912-1920 թթ., Երեւան, 2003, էջ 105:

Պատերազմն սկսվելուց հետո դեպի Վան դիմեց շուրջ 70.000 գաղթական, որը մի կողմից բարդացնում էր պարենավորումը, իսկ մյուս կողմից’ ծառայում էր որպես ռազմական ուժի աղբյուր:

Հայերին բնաջնջելու մտադրությամբ’ մեծաքանակ կանոնավոր ուժերով դեպի Վան շտապեց կուսակալ Ջեւդեթը: Նախ նա հանդիպեց դաշնակցական գործիչների’ օսմանյան պառլամենտի Վանի երեսփոխան Վռամյանի (Օնիկ Դերձակյան) եւ Արամ Մանուկյանի հետ, աշխատեց կեղծ հավաստիացումնե րով բթացնել նրանց զգոնությունը, ապա պահանջեց, որ Վանի երիտասար դությունը զորակոչվի: 1915 թ. ապրիլի 1-ին Այգեստանի Նորաշեն եկեղեցում գումարված խորհրդակցությունը Վռամյանի ու Արամ Մանուկյանի հորդորնե րով հավանություն տվեց Ջեւդեթի պահանջին:

Ապրիլի 2-ին արդեն քաղաքացիական պարտականությունը կատարելու մասին կոչ հրապարակվեց’ Վանի առաջնորդական փոխանորդ Եզնիկ վար դապետ Ներկարարյանի անունով: Սակայն այդ ամենն առաջացրեց զայրույ թը Վանի հայ ազգաբնակչության, որը կանխազգում էր նախապատրաստ վող ահավոր սպանդը: Մթնոլորտն ավելի շիկացավ, երբ Ջեւդեթը Շատախի դեպքերը քննելու համար այնտեղ ուղարկեց 4 հոգուց բաղկացած հաշտարար հանձնաժողով’ դաշնակցական ղեկավար գործիչ Իշխանի գլխավորությամբ, սակայն ճանապարհին’ ապրիլի 4-ին, Հիրճ գյուղում կազմակերպվեց նրանց տմարդի սպանությունը19: Նույնպիսի խարդախ ճանապարհով սպանվեց նաեւ Վռամյանը, իսկ Արամ Մանուկյանը վերջին պահին կարողացավ խուսափել թակարդից: Ջեւդեթն արագ համալրեց իր զորքերը, բերեց թնդանոթներ եւ նախապատրաստվեց հարձակման: Ընդհատվեց կապը Քաղաքամեջի ու Այ գեստանի միջեւ: Վանի հայությունը փրկությունը տեսավ միայն ինքնապաշտ պանության մեջ, երբ դանակն արդեն ոսկորին էր հասել: Խաղաղ ժամանակ վանեցիները պառակտված էին Դաշնակցություն, Հնչակյան եւ Ռամկավարա կան կուսակցությունների միջեւ: Սակայն ազգային դժբախտության պահին վանեցիները գիտակցեցին այդ գործելակերպի կորստաբեր լինելը եւ մի կողմ թողնելով կուսակցական տարաձայնությունները’ միասնաբար մարտի ելան թուրք ջարդարարների դեմ: Վանի ինքնապաշտպանությունը ղեկավարելու համար ստեղծվեց զինվորական մարմին’ ռամկավար Արմենակ Եկարյանի նախագահությամբ: Զինվորական մարմնի մեջ մտան դաշնակցականներ Կայ ծակ Առաքելը եւ Բուլղարացի Գրիգորը, ինչպես նաեւ խորհրդականներ’ դաշ նակցական Արամ Մանուկյանը, ռամկավար Գաբրիել Սեմերճյանը, հնչակյան Հրանտ Գալիկյանը, նկարիչ Փանոս Թերլեմեզյանը (նախկին արմենական,

Տես «Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում», Վանի նահանգ, էջ 29-31:

ապա անկուսակցական): Ստեղծվեցին նաեւ պարենավորման, զինաբաշխ, հայթայթիչ, կարմիր խաչի, տեղեկատու եւ այլ մարմիններ20:

Հայերն ունեին շուրջ 1500 կռվող եւ նույնքան էլ հրացան, մաուզեր, սահ մանափակ թվով փամփուշտ: Այս փոքրաթիվ ուժերի դեմ կանգնած էր թուր քական կանոնավոր’ 10-12 հազարանոց բանակը’ 12 թնդանոթով: Թուրքա կան զորքերը ղեկավարում էին գերմանացի փորձված սպաներ: Սակայն հա յերը ցուցաբերեցին նկատելի կազմակերպվածություն եւ մեծ խիզախություն: Այգեստանը բաժանվեց պաշտպանական հինգ շրջանի’ 73 դիրքով, ուր ամ րացավ 1053 զինվոր (505 հրացան, 75 հազար փամփուշտ, 549 մաուզեր ու 40 հազար փամփուշտ)21: Զինվորական մարմինը կռվողների համար մշա կեց անհրաժեշտ հրահանգներ. դրանցում հաջողության գրավական էր հա մարվում կարգապահությունն ու կազմակերպվածությունը, հրամանների ճշգրիտ կատարումը, գնդակների խնայողաբար ու նպատակային ծախսումը, աչալրջությունը եւ այլն22:

1915 թ. ապրիլի 7-ի առավոտյան թուրքերն սկսեցին հարձակումը: Հար ձակվում էին թուրքական թաղերից, հատկապես’ զորանոցներից, իսկ թնդա նոթային համազարկերը ավերածություն էին առաջացնում շուրջբոլորը: Հայե րը կռվում էին համառությամբ ու կազմակերպվածությամբ’ ամուր պահպանե լով իրենց դիրքերը: Ավելին’ կռվի հենց առաջին օրը հայերը կարողացան գրա վել Խաչփողանում գտնվող թուրքական դիրքը’ հեռագրատունը, եւ պաշարել Համուդ-աղայի զորանոցը: Այդ զորանոցի գրավումն ուներ կարեւոր նշանա կություն, քանզի այն գտնվում էր հայկական թաղերի կենտրոնում, որտեղից թուրքերն ուժեղ կրակ էին տեղում շրջակայքի վրա: Ճիշտ է, ապրլի 8-ին հայ մարտիկներն ստիպված էին թողնել Հանկույսների եկեղեցու դիմաց գտնվող Շահբենդերյանի դիրքը, սակայն դրա փոխարեն հաջողվեց հրդեհել անգլիա կան հյուպատոսարանի շենքը, ուր դիրքավորվել էր մի քանի տասնյակ թուրք ոստիկան23:

Հերոսամարտի երրորդ օրը’ ապրիլի 9-ին, վանեցիները ոչնչացրին Հա մուդ-աղայի զորանոցը, որը մեծ վտանգ էր ներկայացնում: Բուլղարացի Գրի գորի առաջարկով որոշվեց պայթեցնել զորանոցը: Զորանոցի ոչնչացման հա ջորդ օրը’ ապրիլի 10-ին, այգեստանցիներին հաջողվեց ետ գրավել Շահբեն- դերյանի դիրքը: Այդ գործում կարեւոր դեր ունեցավ Սեւոն’ 19-ամյա Իսկուհի Համբարձումյանը, որը կյանքը վտանգելով’ հետախուզեց դիրքը եւ մարտիկ

Տես «Եղեռնի հերոսապատում. 1915 թ. ինքնապաշտպանական հերոսամարտերը», Թեհ- րան, 1982, էջ 274:
Անդ:
Տե՜՛ս անդ. նաեւ’Ե. Բուրանյան, Իմ անցյալի հուշերից. Վասպուրականի ողբերգությունը, Երեւան, 2013, էջ 63:
Տե՛ս «Վան-Վասպուրականի հերոսամարտը», էջ 38:

ներին առաջնորդեց այնտեղ: Քաջարի աղջիկը պարգեւատրվեց զինվորական մարմնի սահմանած «Պատվո խաչ» շքանշանով24:

Ապրիլի 10-ին զինվորական մարմինը հրապարակեց կոչ, որում նշվում էր Ջեւդեթի’ Վանը 24 ժամվա ընթացքում ծնկի բերելու ծրագրի ձախողման մա սին եւ ընդգծվում, որ այս կռիվը գոյության կռիվ չէ միայն, այլ կռիվ է ճշմար տության եւ արդարության համար’ ցույց տալու, որ հայը գիտի մեռնել զենքը ձեռքին:

Մարտերը հետզհետե թեժանում էին, եւ Այգեստանի հայերը նորանոր քաջագործություններ էին կատարում: Ապրիլի 15-ին Տիգրան վարժապետ Այիճյանը, վտանգելով սեփական կյանքը, հրկիզում է Արարուց հրապարակի վրա գտնվող թուրքական ոստիկանությունը:

Ինքնապաշտպանություն կազմակերպվեց նաեւ Քաղաքամեջում, որը կտրված էր Այգեստանից: Հյուսիսից այն պաշտպանված էր Շամիրամի բեր դով ու գահավեժ լեռներով, իսկ մյուս երեք կողմերից շրջապատված էր սե պաձեւ պարիսպներով: Այստեղ էին գտնվում պետական հիմնարկները եւ հա յոց առաջնորդարանը: Քաղաքամեջում կար 3000 հայ բնակչություն: Այստեղ եւս կազմվեց զինվորական մարմին’ Հիսուսյան վարժարանի տեսուչ Հայկակ Կոսոյանի ղեկավարությամբ: Անդամներն էին Լեւոն Գալջյանը, Միհրան Թո- րամանյանը, Դավիթ Սարգսյանը, Միհրդատ Միրզախանյանը, Հարություն Ներկարարյանը, Սարգիս Շահինյանը: Ստեղծվեցին նաեւ մատակարարման, կարմիր խաչի եւ այլ մարմիններ25:

Ինքնապաշտպանության’ երկու վերստ երկարությամբ ձգվող շրջագիծը բաժանված էր 4 շրջանի եւ բազմաթիվ դիրքերի: Սակայն զենքը քիչ էր’ 100 հրացան, 210 ատրճանակ, 60 հազար փամփուշտ. ողջ շրջագիծը բոլոր կողմե րից գտնվում էր թուրքերի օղակի մեջ26:

1915 թ. ապրիլի 7-ին’ առավոտյան ժամը 9-ին, թուրքերն այստեղ էլ ան ցան հարձակման: Հայերը ոչ միայն քաջաբար պաշտպանվեցին, այլեւ հենց առաջին օրը հրդեհեցին փոստ-հեռագրատունը, ոստիկանատունը եւ դատա րանը, որոնք թուրքերի համար ամուր դիրքեր էին: Այդ գործողությունների ժամանակ աչքի ընկան 16-ամյա Արամ Կապարուկյանը եւ Աղավնի Վարպետ- յանը: Երկրորդ օրը’ ապրիլի 8-ին, հայերը կարողացան ոչնչացնել կառավա րական նոր փոստատունը եւ զինարանը: Նրանք նոր դիրքեր խորտակեցին նաեւ հաջորդ չորս օրերին27:

24 Անդ, էջ 39, 40:

Տես Մ. Կարապետյան, Հայաստանը 1912-1920 թթ., էջ 109:
Անդ:
Տե՛ս «Վան-Վասպուրականի հերոսամարտը», էջ 52:

Վանի հերոսական ինքնապաշտպանության առաջին տասնօրյակն ան ցավ հաջող: Այդ մասին նշվում էր զինվորական մարմնի’ ապրիլի 16-ին հրա պարակած կոչում:

Վանի ինքնապաշտպանության երկրորդ տասնօրյակում եւս ծավալվեցին ծանր մարտեր: Ապրիլի 19-ին թուրքերի ձեռնարկած կատաղի հարձակումը ոչ մի արդյունք չտվեց. նրանք տվեցին մեծ կորուստներ ու նահանջեցին ելման դիրքերը:

Զենք հայթայթելու համար վանեցիներն ստեղծեցին զինարան, փամփըշ- տարան ու վառոդարան, որտեղ աշխատում էին համապատասխան մասնա գետներ Վանի վարժապետանոցի տնօրեն, քիմիկոս պրոֆեսոր Միքայել Մի- նասյանի ղեկավարությամբ: Նրա օգնականներն էին Վարդան Պապիկյանը եւ Հարություն Կաքավյանը: Այստեղ արագ վերանորոգվում էին վնասված զենքերը, պատրաստվում էր վառոդ, նույնիսկ ձուլվեց երկու թնդանոթ28:

Կենսական դեր կատարեց 500 արհեստավորից կազմված «Ամրաշենների խումբը», որը անհապաղ հասնում էր ամենավտանգավոր դիրքերը եւ անմի ջապես վերականգնում թնդանոթների պատճառած ավերածությունները: Այդ նրանք էին, որ թշնամու դիրքերի տակ բացում էին ստորերկրյա անցքեր, որ տեղ դրված ռումբերով քարուքանդ էին արվում թշնամու դիրքերը: «Ամրա շենների խմբի» զինվորներից էին Շավարշ Հովիվյանը, Ազատ Խորենյանը եւ Գրիգոր Պաջիրյանը29:

Անգնահատելի դերակատարում ունեցավ Հովհաննես Բուճիկանյանի ղեկավարած նվագախումբը’ «Ֆանֆառը»’ կազմված վարժապետանոցի մի խումբ աշակերտներից: Նվագախումբը հասնում էր վտանգավոր դիրքերը եւ իր աշխույժ նվագով ոգեւորում էր մարտիկներին. նրա հայտնվելը որքան ոգեւորում էր հայերին, նույնքան եւ նյարդայնացնում ու խուճապի էր մատ նում թուրքերին: Նվագախմբի ուղեցույց առաջնորդն էր Մարգար Փախչո- յանը: Վանեցիների դիմադրական ուժը ոչ միայն չէր թուլանում, այլեւ աճում էր, քանզի նրանք արդեն ձեռք էին բերել մարտնլելու փորձ. նրանց հույս էր ներշնլում նաեւ ռուսական զորքերի մոտենալը: Իսկ ռուսական զորքը եւ Անդ րանիկի գլխավորած հայ կամավորների 1-ին գունդը 1915 թ. ապրիլի 20-ին Դիլմանի ճակատամարտում ջախջախել էին Խալիլ բեյի գլխավորած թուրքա կան բանակը եւ առաջ էին շարժվում դեպի Վան. ռուսական մեկ այլ զորաբա նակ, որի առաջապահն էր Դրոյի գլխավորած հայ կամավորների 2-րդ գունդը, Վանին էր մոտենում Իգդիր-Բերկրի գծով: Ռուսական զորքերի եւ հայ կամա վորների մոտենալուց ահաբեկված Ջեւդեթը ապրիլի 21-ին ձեռնարկեց նոր հարձակում: Ուժեղ ռմբակոծությունից Վանը կորավ հրի ու ծխի մեջ, սակայն վանեցիները’ մեծ ու փոքր, անձնուրաց կռվի ելան ատելի ոսոխի դեմ: Չտեսն

Անդ, էջ 33:
Տես անդ, էջ 34:

ված համարձակությամբ էին աչքի ընկնում պատանի վանեցիները: Նրանք ոչ միայն կապավորի դեր էին կատարում’ փամփուշտ ու պարեն հասցնելով դիրքերը, այլեւ մահն արհամարհելով’ թաց լաթերով հանգցնում էին թուրքա կան պատրույգավոր ռումբերը, վնասազերծում դրանք եւ վառոդը հասցնում փամփուշտ լցնողներին: Այդ խիստ վտանգավոր գործում աչքի ընկան 12-14- ամյա պատանիներ Ասլանը, Բաբկենը, Արտաշեսը, Ոստանիկը, Մարտիրոսը եւ շատ ուրիշներ, որոնց մի մասը զոհվեց’ չհասցնելով կտրել ռումբի վառվող պատրույգը: Այդ խիզախ պատանիների մեջ էր նաեւ Արամ Թովմասյանը’ ապագայի շնորհաշատ երգիծաբան Լեռ Կամսարը: Իսկ հայ կաթոլիկների դպրոցի սան Կիրակոս Կիրակոսյանն անցավ թշնամու դիրքերը, սպանեց թուրք երկու զինվորների եւ նրանց զենքերով ետ վերադարձավ’ արժանանա լով «Պատվո խաչի»30:

Մարտերը վերսկսվեցին ապրիլի 24-ին: Ապրիլի 28-ին Ջեւդեթը ձեռնար կեց, կարելի է ասել, վերջին խոշոր հարձակումը, եւ այդ օրը տեղի ունեցան ամենակատաղի մարտերը, սակայն վանեցիները ոչ մի թիզ հող չզիջեցին: Ապ րիլի 30-ին հայերը գրավեցին Խաչփողանի կարեւոր կետերը: Թուրքերը շա րունակեցին կռիվը մինչեւ մայիսի 3-ը’ գլխավորապես ռմբակոծելով քաղաքը: Սակայն մոտեցող ռուսական բանակի, հայ կամավորների ու Վանի հայության հուժկու հարվածների ներքո թշնամին խուճապահար փախուստի դիմեց:

Մայիսի 3-ին հայ մարտիկները լիովին ազատագրեցին քաղաքը, հրդեհե ցին թուրքական բռնապետության ամրոց Հաջի-Բեքիրի զորանոցը, ապա Վա նի բերդի վրա բարձրացրին հայոց դրոշը: Այգեստանցիները եւ Քաղաքամեջի պաշտպանները, բոլոր ցավերն ու տառապանքները մոռացած, ցնծությամբ դիմավորեցին միմյանց:

Մայիսի 5-ին Վան մտան հայ կամավորների երկու խմբերը’ Ներքին Թի մարից Դրոն եւ Համազասպը, Վերին Թիմարից (Արճակի վրայով)’ Քեռին ու Վարդանը (ըստ Հ. Կոսոյանի’ հայ կամավորներն ու ռուսական բանակը Վան են մտել մայիսի 7-ին31, իսկ ավելի շուտ, ըստ Հ. Գորգյանի, Վան էր մտել Դրո- յի զորախմբի առաջապահ ջոկատը’ դաշնակցական Խեչոյի եւ Դափ Ղազարի գլխավորությամբ): Ապա մայիսի 6-ին Վան մտավ բուն ռուսական բանակը’ գեներալ Նիկոլաեւի հրամանատարությամբ:

Այդպես վերջացավ Վանի 30-օրյա հերոսամարտը, որի ընթացքում հայե րը տվեցին 200 զոհ եւ վիրավոր: Այն հայոց ազատամարտի փայլուն դրվագ ներից է: Վանի արհեստավորությունը երեւան բերեց միջնադարյան համքա րական քաղաքապաշտպանության կազմակերպչական հատկանիշներ, գերա զանց ռազմունակություն ու կարգապահություն: Նրա շարքերից դուրս եկան

30 Անդ, էջ 40, 41:

Տես Հ. Կոսոյան, Վան-Քաղաքամեջի ապրիլյան կռիվները, Երեւան, 1992, էջ 130:

ռազմավարական բնատուր ընդունակությունների տեր այնպիսի ռազմիկներ, ինչպիսիք էին Այգեստանի պաշտպանական շրջաններից’ Դարդանելի, Շան- թաղի, Հայնկույսների, Խաչփողանի եւ Արարքի շրջանապետներ Նշան Նալ- բանդյանը, Ռաֆայել Տեր-Խաչատրյանը, Հովհաննես Մանուկյանը, Փանոս Ժամհարյանը, Ալես Պարսամյանը եւ ուրիշներ: Նրանց հրամանատարության ներքո ընդամենը 1054 հրացանով ու մաուզերով զինված նույնքան մարտիկ ներ անվեհերաբար հետ էին մղում 10.000-ից ավելի’ տասնյակ թնդանոթնե րով եւ անսպառ ռազմամթերքով սպառազեն թուրքական կանոնավոր զորքե րի ու նրանց միացած մոլեռանդ ամբոխի կատաղի գրոհները:

Իսկ թե որքան խելամտորեն եւ ռազմագիտական հմտությամբ էր կազմա կերպված ինքնապաշտպանությունը, երեւում է այն փաստից, որ ցարական բանակի շտաբի զինվորականությունը, մանրամասնորեն ուսումնասիրելով պաշտպանական համակարգը, կազմեց ընդարձակ մի քարտեզ’ ներկայաց նելով այն գլխավոր հրամանատարությանը’ որպես ռազմագիտական ճա նաչված սկզբունքներով չնախատեսված մի երեւույթ: Գեներալ Նազարբեկո- վը, լսելով վանեցիների գոյամարտի մանրամասները, խոնավացած աչքերով ասել է. «Տեսնելով ձեզ, ձեր երկիրը եւ մեր ժողովրդին’ ես հպարտ եմ, որ հայ եմ»32: Մայիսի 6 (19)-ին’ հայ կամավորական գնդերի ու ռուսական բանակի մուտքից հետո, Վանի եւ ազատագրված շրջանների ժամանակավոր նահան գապետ է նշանակվում Արամ Մանուկյանը: Նրա գլխավորությամբ Վանում ստեղծված հայկական իշխանությունը մեր մղած ազատագրական պայքարի առաջին քաղաքական ձեռքբերումն էր, որը, ցավոք, կարճ կյանք ունեցավ’ մինչեւ հուլիսի 2-ը, երբ ռուսական զորքի նահանջի պատճառով Վանի հայկա կան իշխանությունը դադարում է գործելուց:

РЕ ЗЮ М Е

В статье представлена героическая борьба, которую вели армяне Ван- Васпуракана против турецких погромщиков в апреле-мае 1915 г. – ровно 100 лет тому назад. Используя мемуары непосредственных участников и руково дителей боёв самообороны, а также сборники документов, содержащие свиде тельства очевидцев, многие архивные материалы и другие достоверные исто рические документы, удалось показать крупнейшее злодеяние, совершенное турецкими злодеями в отношении армянского народа, героические бои само обороны, которые вели армяне Васпуракана в дни первого геноцида 20-го века и которые подтвердили, что даже в самых трудных условиях наш народ может

Տես «Վան-Վասպոտականի հերոսամարտը», էջ 5:

противостоять насилию, ценой крови защищать свою свободу, с трудом про должая жить и творить. Обосновывается тот факт, что своими масштабами и решающими последствиями героическая борьба Васпуракана имела ключевое значение в исторической судьбе армянского народа. Путем анализирования многих фактов, в статье показано, как в эти роковые дни были люди, кото рые поняли силу единства и героические качества народа, смогли организовать героическую борьбу вооруженных масс, доведя её до победного конца. Вы являются организаторские качества, отличная боеспособность и дисциплина прославленных ремесленников Вана.

В различных частьях Васпуракана, в том чесле и Шатахе, Песандаште, Ване, история героического сопротивления армян богата героическими эпи зодами неравной борьбы, которые описаны как яркие проявления вечной сла вы и бессмертия. Флаг свободы, развевающийся над древней крепостью Вана, символизировал рождение нового армянского княжества – как первое полити ческое достижение освободительной борьбы армянского народа.

Эта ситуация была прервана приказом царского командования о бессмыс ленном заговорническом отступлении и принудительном переселении, в ре зультате которого более 200 тысяч васпураканцев были вынуждены покинуть родные очаги и с огромными потерями укрыться в Восточной Армении. Почти той же участи удостоились восстановленное правительство и население Ва- спуракана, освобожденного русским войском в 1917 году. Новая власть Васпу ракана просуществовала до весны 1918г. – до отступления русских войск с кав казского фронта и интервенции турецких войск в Закавказье после Брестского мира. Многочисленные факты свидетельсвют о том, как получившая боевое крещение в окопах самообороны Вана-Васпуракана вооруженная молодежь Васпуракана сказала свое решающее слово в дни майских героических битв 1918 года. Потеряв родину, армяне Васпуракана продолжили свою борьбу, ко торая увенчалась свободой и восстановленнием государсвенности в лице пер вой армянской республики, которая берет свое начало в Ване и после великой борьбы утвердилась в Ереване. Многочисленные массы армян Васпуракана с большой преданностью занялись восстановлением армянского государства, переустройством Советской Армении, дав видных партийных и государствен ных деятелей, которые стали активными участниками общественного, куль турного и экономического развития. Потомки армян Васпуракана, продолжая их героические дела, также внесли свой вклад в дело освобождения Арцаха, восстановления независимости и становления государственности третьей ре спублики Армении и Арцаха.

SU M M A RY

The article presents the heroic struggles that had waged the Armenians of Van- Vaspurakan against the Turkish vandals in 1915 April-May exactly 100 years ago. Using memories of participants and leaders of these self-defense struggles, several archive materials and other true historical documents had been showed the heroic self-defence struggles of the Armenian of Vaspurakan in the days of Armenian mas sacres came to reassert that even in each impossible condition our nation can survive against violence to defend his freedom and continue to live abs create. It’s obvious that the heroic struggles of Vaspurakan had great role in the historical life of the Ar menians. The flag flying in the old castle of Van symbolized the born of Armenian statehood which is the first political achievement of Armenian liberation war. The situation was interapted as a result of Russian soldiers. The new government of Vas purakan continued his activity since Spring of1918. Losing his homeland the people of Vaspurakan continued the struggle in which result they established the Armenian statehood. The people of Vaspurakan had great role in Soviet Armenia also they took part in Artsakh war and for the fulfillment of The Third Republic of Armenia and Artsakh Republic statehood.

Վանի ինքնապաշտպանություն (1896), Վան քաղաքի և Վանի նահանգի գյուղերի հայ բնակչության դիմադրական մարտերը թուրք ջարդարարների դեմ համիդյան կոտորածների ժամանակ։ Ինքնապաշտպանությունը ղեկավարել են քաղաքում գործող ազգային կուսակցությունների ղեկավարներ Մ. Ավետիսյանը, Մարտիկը (Մարտիրոս Սարուխանյան, հնչակյան) և Պետոն (Ալեքսանդր Պետրոսյան, դաշնակցական)։ Մարտերը հիմնականում տեղի են ունեցել Վանի Այգեստան թաղամասում։ Քաղաքը բաժանվել է չորս պաշտպանական շրջանների։ Ինքնապաշտպանական խմբերում ընդգրկվել են 700-900 երիտասարդներ, որոնք ունեցել են ընդամենը 518 հրացան։ Վանեցիներին օգնության են շտապել Վազգենի (Տ. Տերոյան) և Ներսեսի (Գ. Պոզիկյան) հայդուկային խմբերը։ Հակառակորդը կենտրոնացրել է մոտ 10 հազար զինվոր՝ զինված արդիական զենքով և հրետանիով։ Դիմադրական մարտերն սկսվել են հունիսի 3-ին։ Հույսը դնելով իր հրազենի և թվական գերազանցության վրա՝ թշնամին փորձել է շեշտակի գրոհով ճեղքել վանեցիների պաշտպանությունը։ Սակայն հանդիպելով հայերի հուժկու հակահարվածին և տալով զգալի կորուստներ՝ նահանջել է։ Հաջողությամբ հետ մղելով թուրքերի հարձակումները՝ ինքնապաշտպանները դիմել են հանդուգն հակագրոհների և նման մի գործողության ժամանակ գրավել թշնամու երկու թնդանոթ։ Սակայն զենքի և զինամթերքի խիստ պակասը ինքնապաշտպանության ղեկավարներին ստիպել է համաձայնել Վանի անգլիական հյուպատոսի և թեմական առաջնորդ Սահակ Բագրեվանդցու առաջարկությանը՝ դադարեցնելու դիմադրությունը։ Իշխանություններն էլ թույլ են տվել մարտիկներին ու նրանց միացած մի խումբ բնակիչների դուրս գալ Վանից և գնալ Պարսկաստան։ Հունիսի 8-ին մոտ 1500 մարդ հեռացել է Վանից։ Դեպի Պարսկաստան ճանապարհին նրանց վրա են հարձակվել թուրքերը։

Համառ մարտերից հետո միայն 30 հոգու է հաջողվել հասնել Սալմաստ, իսկ այնտեղ մնացածները, այդ թվում և Մ. Ավետիսյանը, զոհվել են։ Նույն ճակատագրին է արժանացել նաև Պետոյի ու Մարտիկի 83 հոգուց բաղկացած ջոկատը։ Փրկվել է միայն մեկ մարդ, իսկ Վարագա լեռան վրա ապաստանածները Վազգենի առաջարկով վերադարձել են Վան։

Քաղաքից մարտիկների հեռանալուց հետո թուրքական զինվորներն ու համիդեականները անարգել ներխուժել են քաղաքի հայկական թաղամասերը և կոտորել խաղաղ բնակչությանը։ Մեկ շաբաթում զոհվել է շուրջ 500 հայ, սպանվել 300 թուրք։ Առավել ծանր կորուստներ են եղել գյուղերում։ Ջարդարարները կոտորել են շուրջ 20 հազար հայ^[1]։

1915 թ. սկզբին Արևմտյան Հայաստանի վիլայեթներում բռնկված կոտորածների ալիքը հասնում է Վանի նահանգ: Կովկասյան ճակատում պարտություն կրած թուրքական զորքերը (թվով շուրջ 12,000), նրանց միացած քրդական անկանոն ջոկատներն ու չերքեզական հեծելազորը Վանի նորանշանակ կուսակալ Ջևդեթ բեյի հրամանատարությամբ սկսում են նահանգի հայ բնակչության կոտորածները, թալանն ու ավերածությունները: Մի շարք գավառներում (Շատախ, Հայոց ձոր, Արճեշ, Թիմար, Ալջավազ և այլն) հայերը դիմում են ինքնապաշտպանության` համառ մարտեր մղելով թշնամու դեմ:

Երկարատև ու համառ դիմադրություն է ծավալվում նահանգի կենտրոն Վան քաղաքում, որտեղ բնակվող շուրջ 23 հազար հայերին միանում են նաև շրջակա գյուղերից փախած հազարավոր հայեր: Տեղի հայկական կուսակցությունները` Արամ Մանուկյանի գլխավորությամբ, սթափ գնահատելով իրավիճակը և խուսափելով վերահաս բնաջնջումից, ժողով են գումարում` որոշելով դիմել ինքնապաշտպանության:

Կազմվում է ինքնապաշտպանական մարմին (անդամներ` Արամ Մանուկյան, Արմենակ Եկարյան, Գաբրիել Սեմիրջյան, Կայծակ Առաքել, Բուլղարացի Գրիգոր (Կյոզյան), Հրանտ Գալիկյան, Փանոս Թերլեմեզյան):

Հիմնական մարտերը ծավալվում են քաղաքի երկու հայաբնակ հատվածներում` Այգեստանում և Քաղաքամեջում: Ապրիլի 7-ին թուրքերի ձեռնարկած առաջին գրոհը հաջողությամբ հետ է մղվում. հայերը հրդեհում են Վանում թուրքական զորքի կարևոր ամրություններն ու կենտրոնները: Հաշվի առնելով թուրքերի թվական գերակշռությունը` Այգեստանի զինվորական խորհուրդն ընտրում է պաշտպանական մարտավարություն: Ապրիլի վերջին թուրքերն անցնում են լայն հարձակման: Ռմբակոծվում են Այգեստանի ռազմական դիրքերը, դպրոցներն ու եկեղեցիները: Մեկ օրվա ընթացքում թուրքերն օգտագործում են 400 ռումբ: Վանի տարբեր հատվածներում փոփոխակի հաջողություններով կատաղի մարտեր են ընթանում, որոնց ակտիվ մասնակցություն են ունենում բազմաթիվ հայ պատանիներ, կանայք ու աղջիկներ:

Ապրիլի վերջին նկատվում է ռազմամթերքի ու սննդի խիստ պակաս: Քաղաքի պաշտպանները մի քանի անգամ սուրհանդակներ են ուղարկում ռուսական բանակ` օգնության խնդրանքով: Թուրքական անընդմեջ հարձակումները զուգորդվում են քաղաքի շրջակա գյուղերի հայության զանգվածային կոտորածներով, որոնց զոհ է դառնում շուրջ 24,000 մարդ, թալանվում և հրդեհվում է ավելի քան 100 հայկական գյուղ:

Վանի ինքնապաշտպանությունն ունենում է հաղթական ավարտ: Մայիսի 5-ին քաղաք է մտնում հայ կամավորական հեծելազորը` Խեչոյի (Խաչատուր Ամիրյան) և Դրոյի (Դրաստամատ Կանայան) գլխավորությամբ: Մայիսի 6-ին Վան է մտնում նաև ռուսական զորաջոկատը: Քաղաք հասած ռազմական օգնության շնորհիվ թուրքական զորքը փախուստի է դիմում: Վանն ազատագրվում է: Արամ Մանուկյանը նշանակվում է Վանի նահանգապետ:

Շուրջ մեկ ամիս տևած դիմադրության ընթացքում թուրքական կորուստները կազմում են մոտ 1,000 զինվոր և սպա, հայերը տալիս են մոտ 350 զոհ:

Վանի ինքնապաշտպանությունը հայ ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարի փառավոր էջերից է: Այն տասնյակ հազարավոր հայերի հնարավորություն տվեց փրկվելու անխուսափելի բնաջնջումից` բացառիկ օրինակ ծառայելով այլ շրջանների հայության համար:

1915թ. ապրիլի 7

Վանեցիների ինքնապաշտպանության մեկնարկը տալու առիթ է դառնում 1915թ. ապրիլի 7-ի միջադեպը:

Այդ օրը թուրք զինվորները հարձակվում են Վանի մոտ գտնվող գյուղերից մեկից վերադարձող կանանց վրա: Երկու հայ երիտասարդներ փորձում են պաշտպանել կանանց եւ սպանվում են: Հայերը պատասխան կրակ են բացում:

Վանի դեպքերի վավերագիրներից Ա-Դոն իր գրքում գրում է, որ այս օրը պայթում է ցասումը, որը կուտակվել էր շաբաթների, ամիսների ու դարերի ընթացքում:

Թուրքական հրետանին սկսում է ռմբակոծել Այգեստանը, սակայն հանդիպում է կազմակերպված դիմադրության: Մերձավոր Արեւելքի Ամերիկյան օգնության կոմիտեի բժշկական գործի վարիչ Քլարենս Տ. Աշըրի վկայությամբ՝ թուրքերը չէին սպասում կազմակերպված դիմադրության ու այդ պատճառով խուճապի են մատնվում:
Նրանք հարձակվում են արվարձաններում ապրող այն հայերի տների վրա, ովքեր ինչ-ինչ պատճառներով չէին հասցրել հեռանալ: Այս մարդկանց մեծ մասը կոտորվում է, մյուսները հայ մարտիկների օգնությամբ տեղափոխվում են Այգեստան: Մութն ընկնելուն պես զինվորական մարմինն ազդ է ուղարկում, որով տեղեկացնում է, որ հայկական կողմից միայն անզեն մարդիկ են վիրավորվել եւ կոչ է անում, որ անզեն մարդիկ ավելի ապահով տեղերում լինեն:

Պաշտպանության կազմակերպումը

Պաշտպանության ամբողջ տարածքը բաժանվեց 7 շրջանների՝ 79 դիրքերով:

Յուրաքանչյուր շրջանում նշանակվեցին շրջանապետեր ու օգնականներ: Այգեստանում, որտեղ ամենակատաղի մարտերն էին, զենք կրելու ունակ 1500 տղամարդ կար. ունեին 505 հրացան եւ 549 ատրճանակ։ Վանի կուսակալ Ջեւդեթ բեյի հրամանատարության ներքո կար մոտ 12 000 զինվոր, որոնք հայերի դեմ կռվում էին 12 նորագույն եւ մի քանի տասնյակ ողորկափող թնդանոթով։

Ինքնապաշտպանության առաջին տասնօրյակում թուրքերը ամեն օր ավելի քան 300 արկ էին արձակում Վանի գլխավոր թաղամասերի վրա:

Ապրիլի 5-ի երեկոյան Արամ Մանուկյանի կարգադրությամբ ու հորդորով Այգեստանում արդեն ձեւավորվել էր Զինվորական մարմինը, որի ղեկավարությունը ստանձնել էին Արմենակ Եկարյանը, Գրիգոր Բուլղարացին ու Կայծակ Առաքելը: Այս մարմնին կից գործում էին Տեղեկատու դիվանն ու Զինաբաշխ մարմինը: Հետագա օրերին մարտիկների սննդի եւ հագուստի կարիքները հոգալու համար ստեղծվեց «Հայթայթիչ» անունը կրող մի հանձնաժողով, որի տրամադրության տակ անցան հացի փռերը, ջրաղացները, սպանդանոցները: Այս հանձնաժողովին կից սկսեցին գործել Նպաստից հանձնախումբը, որը զբաղվում էր ձեռք բերված մթերքի դասակարգմամբ ու տեսակավորմամբ եւ Կարմիր խաչը:

1915թ. ապրիլի 8

Կռվի երկրորդ առավոտը բացվում է լուրով, որ անցած գիշեր թշնամու վատնած հարյուր-հազարավոր գնդակները նպատակ են ունեցել վախեցնել ժողովրդին, բայց հայկական դիրքերը լքված չեն, զոհեր եւ վիրավորներ չկան:

Ապրիլի 8-ին թշնամու դիրքերից թնդանոթներն ակտիվ կրակում են: Ռումբերը քանդում են պատերն ու պատնեշները, բայց դիրքերը գրավել չեն կարողանում: Միակ դիրքը. որ այդ օրն անցնում է թշնամուն, Շահբենդերյանի դիրքն էր՝ Հանկույսների եկեղեցուն նայող:

Այս դիրքը հայ տղաները թողնում են օղակի մեջ հայտնվելուց եւ կատաղի կռվից հետո: Անգլիական հյուպատոսարանի շենքում տեղակայված թշնամին այդ օրը կրակի տակ է պահում Այգեստանի մեծ մասը` խզելով դիրքերի հետ կանոնավոր կապը: Հայերը որոշում են գրավել այդ կարեւոր դիրքը եւ ոչնչացնել թուրքական զորանոցը: Մարտիկները՝ կոտրելով հյուպատոսարանի հարեւանությամբ գտնվող շենքի պատը իրենց հնարած նավթ սրսկող գործիքով, որ իրենք «թուլումբա» էին անվանում, դյուրավառ հեղուկ են ցանում փայտերի վրա ու հրդեհում հյուպատոսարանի շենքը: Թուրքերը, չկարողանալով մարել հրդեհը, փախչում են, նրանց մի մասը հայերի բացած կրակից սպանվում է:
Այս օրը Զին. մարմինը որոշում է խրախուսել հայերին եւ սահմանում է առաջին քաջության շքանշան։ Արծաթյա փոքրիկ խաչը՝ «Հայ Յեղ» մակագրությամբ, կոչում են «Պատվո Խաչ»: Երկրորդ օրվա կռիվը Զին. մարմնի առաջ մի շարք խնդիրներ եւս դնում է. պարզ էր, որ կռիվը շաբաթներ էր տեւելու եւ առաջ է գալիս ռազմամթերք հայթայթելու խնդիրը: Անհրաժեշտություն կար նաեւ նորոգելու թնդանոթներից եւ ռումբերից վնասված դիրքերն ու պաշտպանական պատերը: Կազմվում են որմնադիրների, հյուսների խմբեր, ովքեր անցնում են վերականգնման բարդ ու վտանգավոր գործին;

Պայքարի ոգին` Արամ Մանուկյանը

Վանի հերոսամարտի խորհրդանիշ Արամ Մանուկյանին հետեւում էին բոլորը: Նա մեծ հեղինակություն ուներ ինչպես վանեցիների, այնպես էլ՝ օտարների եւ իր հակառակորդների մոտ: Նրան Արամ փաշա էին անվանում: Վանի ինքնապաշտպանությունը կազմակերպած Արամ Մանուկյանը Զինվորական մարմնի անբաժան ու հեղինակավոր խորհրդակիցն էր: Հերոսական պայքարից հետո էլ՝ մայիսի 7-ին, նա նշանակվեց Վանի ժամանակավոր նահանգապետ ու չորս ամիս, մինչ ռուսական զորքի անակնկալ հեռանալը, ղեկավարեց Վանը:

Արամ Մանուկյանը ծնվել է 1879 թ. Զեյվա գյուղում (այժմ՝ Սյունիքի մարզ, գյուղ Դավիթ Բեկ): Առաջին անգամ Վան է մեկնել 1904թ. աշնանը, որտեղ մեծ սեր եւ հեղինակություն է վայելել, ստացել է Վանի Արամ անունը: Առաջին աշխարհամարտը սկսվելուն պես՝ կազմակերպել ու ղեկավարել է Վանի ինքնապաշտպանական մարտերը: Արամ Մանուկյանը, Վանի նահանգապետության անկման եւ ռուսական զորքերի անակնկալ նահանջի ժամանակ, կազմակերպել է Վասպուրականի հայության գաղթն Արեւելյան Հայաստան, ինչի շնորհիվ էլ փրկվել է շուրջ 200 հազար մարդ:

Արամ Մանուկյանը համարվում է Հայաստանի Հանրապետության հիմնադիրը: Հանրապետության հռչակումից հետո երկրի ղեկավարն է եղել մինչեւ 1918թ. հուլիսի 23-ը: Հովհաննես Քաջազնունու գլխավորությամբ ստեղծված Հայաստանի Հանրապետության նոր կառավարության կազմում Արամ Մանուկյանը զբաղեցրել է ներքին գործերի նախարարի պաշտոնը: Աշխատանքի եւ խնամատարության նախարար Խաչատուր Կարճիկյանի սպանությունից հետո, մոտ մեկ ամիս, ղեկավարել է նաեւ այդ նախարարությունը:

Արամ Մանուկյանը մահացել է 1919թ. հունվարի 29-ին՝ բծավոր տիֆից: Հանգչում է Երեւանի քաղաքային պանթեոնում:

Զինանշանը

Զինանշանը Արամ Մանուկյանն ու Վանա իշխան Նիկոլ Պողոսյանն էին կրում: Վանի 1915թ. ապրիլյան ինքնապաշտպանության նախօրյակին՝ ապրիլի 3-ին, Վանի կուսակալ Ջեւդեթի հրամանով Նիկոլ Պողոսյանին սպանում են: Վանա իշխանի սպանությունից հետո զինանշանը միշտ Արամ Մանուկյանի մոտ էր:

Ֆանֆառ

Անգնահատելի դերակատարում ունեցավ Խաչատուր Բուճիկանյանի ղեկավարած նվագախումբը’ «Ֆանֆառը»’ կազմված վարժապետանոցի մի խումբ աշակերտներից: Նվագախումբը հասնում էր վտանգավոր դիրքերը եւ իր աշխույժ նվագով ոգեւորում էր մարտիկներին. նրա հայտնվելը որքան ոգեւորում էր հայերին, նույնքան եւ նյարդայնացնում ու խուճապի էր մատնում թուրքերին: Նվագախմբի ուղեցույց առաջնորդն էր Մարգար Փախչոյանը: Վանեցիների դիմադրական ուժը ոչ միայն չէր թուլանում, այլեւ աճում էր, քանզի նրանք արդեն ձեռք էին բերել մարտնլելու փորձ. նրանց հույս էր ներշնլում նաեւ ռուսական զորքերի մոտենալը: Իսկ ռուսական զորքը եւ Անդրանիկի գլխավորած հայ կամավորների 1-ին գունդը 1915 թ. ապրիլի 20-ին Դիլմանի ճակատամարտում ջախջախել էին Խալիլ բեյի գլխավորած թուրքական բանակը եւ առաջ էին շարժվում դեպի Վան. ռուսական մեկ այլ զորաբանակ, որի առաջապահն էր Դրոյի գլխավորած հայ կամավորների 2-րդ գունդը, Վանին էր մոտենում Իգդիր-Բերկրի գծով: Ռուսական զորքերի եւ հայ կամավորների մոտենալուց ահաբեկված Ջեւդեթը ապրիլի 21-ին ձեռնարկեց նոր հարձակում: Ուժեղ ռմբակոծությունից Վանը կորավ հրի ու ծխի մեջ, սակայն վանեցիները’ մեծ ու փոքր, անձնուրաց կռվի ելան ատելի ոսոխի դեմ: Չտեսնված համարձակությամբ էին աչքի ընկնում պատանի վանեցիները: Նրանք ոչ միայն կապավորի դեր էին կատարում’ փամփուշտ ու պարեն հասցնելով դիրքերը, այլեւ մահն արհամարհելով’ թաց լաթերով հանգցնում էին թուրքական պատրույգավոր ռումբերը, վնասազերծում դրանք եւ վառոդը հասցնում փամփուշտ լցնողներին: Այդ խիստ վտանգավոր գործում աչքի ընկան 12-14- ամյա պատանիներ Ասլանը, Բաբկենը, Արտաշեսը, Ոստանիկը, Մարտիրոսը եւ շատ ուրիշներ, որոնց մի մասը զոհվեց’ չհասցնելով կտրել ռումբի վառվող պատրույգը: Այդ խիզախ պատանիների մեջ էր նաեւ Արամ Թովմասյանը’ ապագայի շնորհաշատ երգիծաբան Լեռ Կամսարը: Իսկ հայ կաթոլ իկների դպրոցի սան Կիրակոս Կիրակոսյանն անցավ թշնամու դիրքերը, սպանեց թուրք երկու զինվորների եւ նրանց զենքերով ետ վերադարձավ’ արժանանալով Պատվո խաչի։